Έκθεση Human Rights Watch: Ελλάδα, γεγονότα του 2020

Μέχρι τα μέσα Οκτωβρίου η Ελλάδα είχε 25.802 επιβεβαιωμένα κρούσματα  Covid-19 και 520 θανάτους από τον ιό.

Τα μέτρα απαγόρευσης άσκοπων μετακινήσεων (lockdown) που εφαρμόστηκαν σε πανελλήνια κλίμακα τον Μάρτιο χαλάρωσαν τον Μάιο για τον γενικό πληθυσμό, αλλά η κυβέρνηση διατήρησε περιορισμούς που επιβάλλονται επί τη βάση διακρίσεων σε χιλιάδες μετανάστες και αιτούντες άσυλο οι οποίοι ζουν σε καταυλισμούς στα νησιά και στην ηπειρωτική χώρα και δεν έλαβε μέτρα για την ανακούφιση από τον συνωστισμό ή τη βελτίωση της υγιεινής στους καταυλισμούς.

Τα κρούσματα εκτινάχθηκαν τον Αύγουστο και η ραγδαία αύξησή τους συνεχιζόταν ακόμα και κατά τη σύνταξη της παρούσας έκθεσης, ασκώντας περαιτέρω πίεση στον ήδη βεβαρυμένο τομέα της δημόσιας υγείας, μετά από μια δεκαετία οικονομικής κρίσης και μέτρων λιτότητας που περιλάμβαναν δραστικές περικοπές του προϋπολογισμού για τα δημόσια νοσοκομεία. Οι εργαζόμενοι στον τομέα της υγείας διαμαρτύρονταν καθ’ όλη τη διάρκεια του έτους για τις συνθήκες εργασίας και την έλλειψη προσωπικού, φαρμάκων, ελέγχων (τεστ) και εξοπλισμού στα δημόσια νοσοκομεία.

Το κλείσιμο των σχολείων στην Ελλάδα ξεκίνησε στις αρχές Μαρτίου και μαθητές και εκπαιδευτικοί αντιμετώπισαν εμπόδια στην εξ αποστάσεως εκπαίδευση λόγω έλλειψης εξοπλισμού και προβλημάτων δικτύου. Πριν από την πανδημία εκτιμάται ότι ένας στους πέντε μαθητές που φοιτούν στο φτωχότερο τεταρτημόριο των ελληνικών σχολείων δεν είχε πρόσβαση σε υπολογιστή προς χρήση για τη σχολική εργασία, ενώ ένας στους δέκα δεν είχε πρόσβαση στο διαδίκτυο, σύμφωνα με ανάλυση της Οργάνωσης του ΟΗΕ για την Εκπαίδευση, την Επιστήμη και τον Πολιτισμό (UNESCO).

Τα σχολεία επαναλειτούργησαν στα μέσα Σεπτεμβρίου εν μέσω διαμαρτυριών μαθητών για μη ασφαλείς συνθήκες· μέσα σε μια εβδομάδα, δεκάδες σχολεία έκλεισαν ξανά επειδή το προσωπικό ή οι μαθητές προσβλήθηκαν από τον Covid-19. Κατά τη σύνταξη της παρούσας έκθεσης εκατοντάδες σχολεία σε ολόκληρη την Ελλάδα τελούσαν υπό κατάληψη από μαθητές Γυμνασίου/Λυκείου απαιτώντας περισσότερους εκπαιδευτικούς, μικρότερο αριθμό μαθητών ανά αίθουσα, μόνιμο προσωπικό καθαρισμού και απορρίπτοντας την κυβερνητική πρόταση για εγκατάσταση καμερών σε σχολεία για την τηλεκπαίδευση.

Στις αρχές Οκτωβρίου τα παιδιά στην ηπειρωτική Ελλάδα, τα οποία διαμένουν σε καταυλισμούς μεταναστών υπό καθεστώς περιορισμού ασκόπων μετακινήσεων (lockdown) λόγω κρουσμάτων Covid-19 σε αυτές τις δομές, δεν ήταν σε θέση να φοιτήσουν σε σχολεία και μόνο περίπου 50 από τα 4.000 παιδιά μετανάστες και πρόσφυγες σχολικής ηλικίας στη Λέσβο και τη Σάμο εγγράφηκαν σε σχολεία, σύμφωνα με ανθρωπιστικές οργανώσεις.

Τον Μάιο η Εθνική Συνομοσπονδία Ατόμων με Αναπηρία δήλωσε ότι οι αρχές δεν κατάφεραν να εξασφαλίσουν στήριξη των ατόμων με αναπηρία που επλήγησαν δυσανάλογα από τον παρατεταμένο εγκλεισμό στα σπίτια τους, σε κλειστά ιδρύματα ή σε υποστηριζόμενες δομές διαβίωσης.

Η ενδοοικογενειακή βία εκτοξεύθηκε κατά τη διάρκεια του πρώτου μήνα του lockdown, με την κυβερνητική τηλεφωνική γραμμή έκτακτης ανάγκης να λαμβάνει 1.760 κλήσεις για θεωρούμενες πράξεις ενδοοικογενειακής βίας τον Απρίλιο σε σύγκριση με μόλις 325 τον Μάρτιο. Η κυβέρνηση προώθησε τηλεοπτικές, διαδικτυακές και ραδιοφωνικές εκστρατείες για να ενθαρρύνει την αναφορά τέτοιων περιπτώσεων κατά τη διάρκεια της πανδημίας.

Οι κρατούμενοι σε φυλακές σε ολόκληρη τη χώρα διαμαρτυρήθηκαν για μέτρα που σχετίζονται με τον Covid-19 τα οποία περιορίζουν την άδεια εξόδου τους και την επαφή με συγγενείς και ζήτησαν μέτρα για την αντιμετώπιση του χρόνιου συνωστισμού και τη βελτίωση των συνθηκών και της φροντίδας.

Με περιορισμένες εξαιρέσεις, η κυβέρνηση διατήρησε την πολιτική της παρεμπόδισης των αιτούντων άσυλο που φθάνουν στα νησιά του Αιγαίου να μετακινούνται προς την ηπειρωτική χώρα. Η πολιτική γεωγραφικού περιορισμού έχει εγκλωβίσει χιλιάδες άτομα σε κατάσταση συνωστισμού και υπό άθλιες συνθήκες, με περιορισμένη πρόσβαση στην προστασία, την υγειονομική περίθαλψη, την επαρκή ύδρευση, την υγιεινή και τα προϊόντα υγιεινής με στόχο τον περιορισμό της εξάπλωσης του Covid-19. Κατά τη σύνταξη της έκθεσης 19.929 αιτούντες άσυλο, στην πλειονότητά τους γυναίκες και παιδιά, βρίσκονταν στα νησιά, συμπεριλαμβανομένων περισσότερων από 16.000 σε καταυλισμούς χωρητικότητας 13.000 ανθρώπων.

Τον Σεπτέμβριο οι πυρκαγιές κατέστρεψαν τον μεγαλύτερο προσφυγικό καταυλισμό της Ευρώπης, στη Μόρια της Λέσβου, αφήνοντας  πίσω τους χιλιάδες άστεγους χωρίς φαγητό και νερό, μεταξύ αυτών περισσότερα από 4.000 παιδιά, μέχρις ότου η πλειονότητά τους στεγάστηκε σε  προσωρινό καταυλισμό με αντίσκηνα.

Σύμφωνα με τις οργανώσεις ανθρωπιστικής βοήθειας, οι αρχές δεν κατάφεραν να παρέχουν στους κατοίκους του νέου καταυλισμού επαρκή και ασφαλή πρόσβαση στο νερό, εκπαίδευση, υγιεινή, προμήθειες για τη διαχείριση της υγιεινής της εμμήνου ρύσης και την υγειονομική περίθαλψη ή επαρκή προστασία από τα στοιχεία της φύσης και από τη σεξουαλική και έμφυλη βία και παρενόχληση. Οι υπηρεσίες για τους επιζώντες και όσους διατρέχουν κίνδυνο να υποστούν βία παρέμειναν ανεπαρκείς και η πρόσβαση σε προγεννητική και μεταγεννητική φροντίδα και υποστήριξη για άτομα με νεογνά παρέμεινε περιορισμένη. Κατά τη σύνταξη της έκθεσης υπήρχαν 19 επιβεβαιωμένα κρούσματα Covid-19 στον νέο καταυλισμό, σε πληθυσμό περίπου 9.500. Εκφράστηκαν ανησυχίες σχετικά με τον κίνδυνο δηλητηρίασης από μόλυβδο στον νέο καταυλισμό λόγω της θέσης του σε ένα πρώην στρατιωτικό σκοπευτήριο.

Ένας νέος νόμος για το άσυλο που τέθηκε σε ισχύ τον Ιανουάριο υπονομεύει την πρόσβαση στην προστασία και εκθέτει τους αιτούντες άσυλο σε μεγαλύτερους κινδύνους απέλασης και σε μεγαλύτερες περιόδους κράτησης. Τον Ιούλιο η Ομάδα Εργασίας του ΟΗΕ για την Αυθαίρετη Κράτηση (WGAD) ανέφερε ότι οι νέες διατάξεις φαίνεται να θεσπίζουν πιο περιοριστικές διαδικασίες οι οποίες ενδέχεται να θέσουν σε κίνδυνο τη γενική νομική αρχή ότι η κράτηση των αιτούντων άσυλο θα πρέπει να γίνεται μόνο σε έκτακτες περιπτώσεις.

Μετά την ανακοίνωση της Τουρκίας τον Φεβρουάριο ότι δεν θα εμποδίζει πλέον τους αιτούντες άσυλο και μετανάστες να αναχωρούν από την τουρκική επικράτεια με προορισμό την ΕΕ, τον Μάρτιο χιλιάδες άνθρωποι επιχείρησαν να εισέλθουν στη χώρα διά θαλάσσης και διά ξηράς.

Ως απάντηση, η Ελλάδα απαγόρευσε την υποβολή αιτήσεων ασύλου για οποιονδήποτε διέσχισε τα σύνορα παράτυπα κατά τη διάρκεια εκείνου του μήνα, άσκησε διώξεις σε άτομα για παράνομη είσοδο, έθεσε υπό κράτηση με τρόπο αυθαίρετο περίπου 2.000 άτομα υπό απαράδεκτες συνθήκες σε δύο νεόδμητους χώρους κράτησης στην ηπειρωτική χώρα, με το πρόσχημα του Covid-19, και επαναπροώθησε βίαια τους ανθρώπους που επιχειρούσαν να εισέλθουν στην Ελλάδα.

Από τότε αξιωματούχοι επιβολής του νόμου έχουν επιστρέψει με συνοπτικές διαδικασίες χιλιάδες ανθρώπους στην Τουρκία, συμπεριλαμβανομένων ανθρώπων που η αστυνομία περισυνέλεξε στην ελληνική ενδοχώρα εκατοντάδες χιλιόμετρα μακριά από τα σύνορα. Τον Ιούνιο ο εισαγγελέας του Αρείου Πάγου εκκίνησε ποινική έρευνα για τις επαναπροωθήσεις που έλαβαν χώρα τον Μάρτιο στον Έβρο, μεταξύ άλλων και για τους αναφερόμενους πυροβολισμούς και θανάτους δύο ανθρώπων από ελληνικές δυνάμεις ασφαλείας. Η WGAD του ΟΗΕ προέτρεψε τις αρχές να διερευνήσουν άμεσα και πλήρως όλους τους ισχυρισμούς περί παράνομων επαναπροωθήσεων, συμπεριλαμβανομένων τυχόν πράξεων βίας ή κακομεταχείρισης, και να διασφαλίσουν ότι οι πρακτικές αυτές δεν θα επαναληφθούν στο μέλλον.

Τον Ιούνιο η ελληνική κυβέρνηση άρχισε να εκκενώνει 11.000 και πλέον αναγνωρισμένους πρόσφυγες από διαμερίσματα, ξενοδοχεία και  καταυλισμούς του κυβερνητικού προγράμματος, αφήνοντας στον δρόμο εκατοντάδες άτομα, συμπεριλαμβανομένων οικογενειών με παιδιά, εγκύων και μόνων γυναικών, καθώς και ατόμων με αναπηρίες. Η κυβέρνηση ανακοίνωσε τον Σεπτέμβριο ένα διμηνιαίο πιλοτικό σχέδιο για τη στέγαση αναγνωρισμένων προσφύγων που φεύγουν από τα νησιά μέχρι να βρουν μια πιο μόνιμη κατοικία.

Κατά τη σύνταξη της παρούσας έκθεσης 176 ασυνόδευτα παιδιά εξακολουθούσαν να κρατούνται υπό άθλιες συνθήκες σε αστυνομικά τμήματα και κέντρα κράτησης σε ολόκληρη την Ελλάδα, υπό το λεγόμενο καθεστώς της «προστατευτικής κράτησης», ενώ εκατοντάδες ακόμη βρίσκονταν σε καταυλισμούς μαζί με ενηλίκους ή και άστεγα λόγω της αδυναμίας των αρχών να παρέχουν επαρκή στέγη ή ανάδοχη οικογένεια. Τον Μάιο η βουλή μείωσε τον χρόνο κράτησης τέτοιων παιδιών από 45 σε 25 ημέρες.

Κατά τη σύνταξη της παρούσας  έκθεσης 11 χώρες συμφώνησαν στη μετεγκατάσταση τουλάχιστον 1.600 ασυνόδευτων παιδιών από συνωστισμένους και επικίνδυνους καταυλισμούς των ελληνικών νησιών σε άλλες χώρες της ΕΕ, μέχρι το τέλος του έτους. Μέχρι τις 30 Οκτωβρίου 362 ασυνόδευτα παιδιά και 1.089 «ευάλωτα» άτομα είχαν μετεγκατασταθεί από την Ελλάδα σε άλλες χώρες της ΕΕ, μεταξύ των οποίων 920 στη Γερμανία.

Tον Σεπτέμβριο έγινε γνωστό  ότι 33 μέλη μη κυβερνητικών ομάδων και δύο «υπήκοοι τρίτων χωρών» αντιμετωπίζουν ποινικές κατηγορίες κατασκοπείας, παραβίασης κρατικών μυστικών και συμμετοχής σε εγκληματική οργάνωση για θεωρούμενη διευκόλυνση της παράτυπης εισόδου αλλοδαπών υπηκόων από την Τουρκία στη Λέσβο.

Κατά τη διάρκεια της συνοριακής κρίσης Ελλάδας-Τουρκίας τον Μάρτιο αναφέρθηκε σειρά επιθέσεων εναντίον προσωπικού διεθνών και μη κυβερνητικών οργανώσεων, όπως της UNHCR, εργαζομένων σε οργανισμούς ανθρωπιστικής βοήθειας και δημοσιογράφων, έπειτα από εμπρηστικά σχόλια κυβερνητικών αξιωματούχων που στόχευαν ΜΚΟ οι οποίες εργάζονται με πρόσφυγες. Στη Λέσβο εξαγριωμένο πλήθος επιτέθηκε σε εγκαταστάσεις και οχήματα ΜΚΟ  με ρόπαλα. Μερικές ΜΚΟ ανέστειλαν τις επιχειρήσεις τους και μάλιστα μετέφεραν τους εθελοντές πίσω στην Αθήνα. Οι απειλές από δεξιόφρονες πηγές, ο εκφοβισμός των εργαζομένων σε οργανισμούς ανθρωπιστικής βοήθειας και ο βανδαλισμός και εμπρησμός των περιουσιών των ΜΚΟ συνεχίζονταν κατά τη σύνταξη της παρούσας έκθεσης.

Με νομοθετικές αλλαγές που εγκρίθηκαν τον Μάρτιο, τον Μάιο και τον Σεπτέμβριο η κυβέρνηση θέσπισε αυστηρές και παρεμβατικές απαιτήσεις καταχώρισης και υποβολής εκθέσεων για τις μη κυβερνητικές οργανώσεις και όλα τα μέλη, το προσωπικό και τους εθελοντές τους, που εργάζονται στους τομείς του ασύλου, της μετανάστευσης και της κοινωνικής ένταξης, προκαλώντας ανησυχία σχετικά με τη δυσανάλογη παρέμβαση στα δικαιώματα της ιδιωτικής ζωής, της προστασίας των δεδομένων (απαιτείται η δημοσίευση προσωπικών δεδομένων των δωρητών και των υποστηρικτών) και της ελευθερίας του συνεταιρίζεσθαι. Τον Ιούλιο το Συμβούλιο Eμπειρογνωμόνων για το δίκαιο των ΜΚΟ στο Συμβούλιο της Ευρώπης κατέληξε στο συμπέρασμα ότι οι νέοι κανονισμοί θα πρέπει να αναθεωρηθούν σημαντικά ώστε να ευθυγραμμιστούν με τα ευρωπαϊκά πρότυπα.

Στην έκθεσή της του Οκτωβρίου για το κράτος δικαίου η Ευρωπαϊκή Επιτροπή ανέφερε ότι, παρά τις μεταρρυθμίσεις, εξακολουθούν να υπάρχουν ανησυχίες σχετικά με την αποτελεσματικότητα και την ποιότητα του δικαστικού συστήματος. Επίσης, επισήμανε τις ανησυχίες της σχετικά με τις επιθέσεις και τις απειλές κατά δημοσιογράφων και τον περιορισμό του χώρου δραστηριοποίησης ομάδων της κοινωνίας των πολιτών, ιδίως εκείνων που εργάζονται για τα δικαιώματα των μεταναστών και των αιτούντων άσυλο.

Τον Ιούλιο η κυβέρνηση ψήφισε έναν εξαιρετικά αμφιλεγόμενο νόμο που ρυθμίζει τις διαδηλώσεις, ο οποίος προκάλεσε ανησυχίες σχετικά με την αδικαιολόγητη παρέμβαση στο δικαίωμα της ειρηνικής συνάθροισης. Ο νόμος παρέχει στις αρχές ευρεία διακριτική ευχέρεια για τη διάλυση συναθροίσεων  για τις οποίες δεν έχει προηγηθεί κοινοποίηση, παρόλο που επιτρέπει αυθόρμητες διαμαρτυρίες, και προβλέπει ότι οι διοργανωτές μπορούν να θεωρηθούν υπόλογοι για βλάβες ή ζημιές που προκαλούνται από διαδηλωτές υπό ορισμένες συνθήκες.

Οι ακροδεξιές ομάδες συνέχισαν την εκστρατεία τους κατά των αιτούντων άσυλο στα νησιά και υπήρξαν αναφορές επιθέσεων σε ολόκληρη τη χώρα κατά ατόμων που θεωρούνται μετανάστες ή μουσουλμάνοι. Τα στατιστικά στοιχεία για εγκλήματα μίσους από το μη κυβερνητικό Δίκτυο Καταγραφής Περιστατικών Ρατσιστικής Βίας για το 2019, τα οποία δημοσιεύθηκαν τον Ιούλιο, έδειξαν σημαντική αύξηση των καταγεγραμμένων επιθέσεων εναντίον λεσβιών, ομοφυλόφιλων, αμφιφυλόφιλων και τρανσεξουαλικών ατόμων σε σύγκριση με το προηγούμενο έτος.

Σε μια απόφαση ορόσημο τον Οκτώβριο, η ηγεσία, πρώην βουλευτές και πολλά μέλη του νεοναζιστικού κόμματος Χρυσή Αυγή καταδικάστηκαν για τη σύσταση ή/και τη συμμετοχή σε εγκληματική οργάνωση που ενορχήστρωσε ή συνεργάστηκε στη δολοφονία του 34χρονου αντιφασίστα ακτιβιστή και ράπερ Παύλο Φύσσα, για τη δολοφονία του 27χρονου Πακιστανού υπηκόου Shehzad Lugman, καθώς για πολλές άλλες βίαιες επιθέσεις κατά μεταναστών και συνδικαλιστών.

Η δίκη έξι ατόμων, συμπεριλαμβανομένων τεσσάρων αστυνομικών, για πρόκληση θανατηφόρων σωματικών βλαβών κατά τη δολοφονία του 33χρονου ακτιβιστή της κοινότητας ΛΟΑΤΚΙ και υπερασπιστή των ανθρωπίνων δικαιωμάτων Ζακ Κωστόπουλου το 2018  ξεκίνησε τον Οκτώβριο. Ο Κωστόπουλος ξυλοκοπήθηκε βίαια από δύο άνδρες αφού εισήλθε σε κοσμηματοπωλείο στο κέντρο της Αθήνας, ενώ το υλικό από τις κάμερες έδειξε ότι η αστυνομία προσπάθησε βίαια να συλλάβει τον Κωστόπουλο ενώ αυτός κείτονταν στο έδαφος.

Η ομάδα εργασίας του ΟΗΕ για τις διακρίσεις σε βάρος γυναικών και κοριτσιών εξέφρασε την ανησυχία της τον Ιούνιο ότι οι επιζώντες ενδοοικογενειακής και οικογενειακής βίας στην Ελλάδα ενθαρρύνονται συστηματικά να συμμετέχουν σε διαμεσολάβηση με τους θύτες, σημειώνοντας ότι αυτό αντίκειται στα διεθνή πρότυπα, και ότι σπάνια διώκονται ή τιμωρούνται οι δράστες.

Τον Μάιο το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων διέταξε την Ελλάδα να εξασφαλίσει επαρκή υγειονομική περίθαλψη και συνθήκες διαβίωσης για μια έγκυο γυναίκα που ζει στον καταυλισμό στο Πυλί της Κω. Ακόμη και πριν από την πανδημία Covid-19, η ελληνική κυβέρνηση δεν πληρούσε τα διεθνή πρότυπα για την υγειονομική περίθαλψη, τη διατροφή και τις κλινοστρωμνές για τις μετανάστριες  εγκύους και νέες μητέρες.

Στην έκθεσή της του Ιουνίου για την Ελλάδα η Ομάδα Εργασίας του ΟΗΕ για τις διακρίσεις σε βάρος γυναικών και κοριτσιών ανέφερε ότι οι μετανάστριες και αιτούσες άσυλο που υπήρξαν θύματα έμφυλης βίας δεν έχουν πρόσβαση σε στήριξη και ασφάλεια και ότι δεν υπάρχουν επαρκείς ξενώνες και καταλύματα έκτακτης ανάγκης και καταλογίζει ασυνέπεια στον συντονισμό των υπηρεσιών.

Τον Ιούλιο η WGAD του ΟΗΕ επέκρινε τη διαδικασία για την ακούσια εισαγωγή ατόμων με ψυχοκοινωνικές αναπηρίες σε ψυχιατρικά νοσοκομεία, συμπεριλαμβανομένου του γεγονότος ότι οι αστυνομικοί συχνά, κατόπιν εντολής του εισαγγελέα, υποχρεώνονται να συλλαμβάνουν άτομα για τα οποία έχει δηλωθεί από συγγενείς ή γείτονες ότι έχουν ψυχοκοινωνική αναπηρία.

Τον Απρίλιο η Επιτροπή για την πρόληψη των βασανιστηρίων (CPT) του Συμβουλίου της Ευρώπης δήλωσε ότι η κακομεταχείριση από πλευράς της αστυνομίας, ειδικά κατά των μεταναστών και των Ρομά, παραμένει συχνή, ιδίως στις αστυνομικές εγκαταστάσεις, και σημείωσε ότι οι περισσότερες υποθέσεις θεωρούμενης κακομεταχείρισης από πλευράς της αστυνομίας δεν διώκονται ενώ ελάχιστες καταλήγουν σε ποινικές καταδίκες ή ακόμη και σε πειθαρχικές κυρώσεις. Η CPT κατέληξε στο συμπέρασμα ότι το ισχύον σύστημα έρευνας για τους ισχυρισμούς περί κακομεταχείρισης δεν είναι αποτελεσματικό.