Υπόθεση Safi a.o. κ. Ελλάδας: Παραβίαση του δικαιώματος στη ζωή και την προστασία από βασανιστήρια κατά αιτούντων άσυλο

Το άρθρο 2 της της Ευρωπαϊκής Σύμβασης των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (Ε.Σ.Δ.Α.) ορίζει το δικαίωμα κάθε προσωπου να προστατεύεται από παράνομη θανάτωση. Παράλληλα, με το άρθρο 3 (Απαγόρευση των βασανιστηρίων) της Ευρωπαϊκής Σύμβασης των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (Ε.Σ.Δ.Α.) αναγνωρίζεται το δικαίωμα να μην υποβάλλεται κάποιος σε βασανιστήρια ή σε απάνθρωπη ή εξευτελιστική μεταχείριση. Τα ως άνω δικαιώματα θεωρείται πως απαρτίζονται από δύο πτυχές, την ουσιαστική και τη διαδικαστική. Κατά το ουσιαστικό τους σκέλος, τα Κράτη έχουν την υποχρέωση μέσω των αρχών τους να μην επιτρέπουν καμία ενέργεια που να τα παραβιάζει (λογιζόμενη “αρνητική” υποχρέωση). Κατά το διαδικαστικό σκέλος, τα κράτη έχουν την υποχρέωση, σε οποιαδήποτε περίπτωση καταγγελίας, να προβαίνουν σε άμεση, διεξοδική και ανεξάρτητη διερεύνηση αυτής.

Στις 07-07-2022, το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Δικαιωμάτων του Ανθρώπου απεφάνθη επί της προσφυγής νο. 5418/15. Η απόφαση αναρτήθηκε στη βάση δεδομένων του Ε.Δ.Δ.Α. (HUDOC),  ενώ την έκδοση αυτής είχε ακολουθήσει αντίστοιχο δελτίο τύπου της Γραμματείας του Δικαστηρίου. Σύντομη περίληψη αυτής στην Ελληνική μπορεί να βρεθεί στον παρόντα σύνδεσμο. 

Η προσφυγή υποβλήθηκε από ομάδα 16 προσφευγόντων, αποτελούμενη από 13 Αφγανούς υπηκόους, δύο Σύρους υπηκόους και έναν Παλαιστίνιο υπήκοο. Αφορούσε τη βύθιση, στις 20 Ιανουαρίου 2014, ενός αλιευτικού σκάφους που μετέφερε 27 αλλοδαπούς υπηκόους στο Αιγαίο Πέλαγος, ανοικτά του νησιού Φαρμακονήσι. Οι προσφεύγοντες επέβαιναν στο σκάφος, η βύθιση του οποίου είχε ως αποτέλεσμα το θάνατο 11 ατόμων, μεταξύ των οποίων συγγενείς τους. Σύμφωνα με τους προσφεύγοντες, το σκάφος της ακτοφυλακής ταξίδευε με πολύ μεγάλη ταχύτητα προκειμένου να τους ωθήσει προς τα τουρκικά ύδατα, με αποτέλεσμα την ανατροπή σκάφους. Οι προσφεύγοντες τέλος παραπονέθηκαν πως η μεταχείριση των επιζώντων του ναυαγίου κατά την άφιξή τους στο Φαρμακονήσι, με τον αναγκαστικό σωματικό τους έλεγχο ο οποίος διεξήχθη σε δημόσιο υπαίθριο χώρο με την ταυτόχρονη ξεγύμνωσή τους και τον εξαναγκασμό τους σε λήψη ταπεινωτικών στάσεων, αποτελούσε απάνθρωπη κι εξευτελιστική μεταχείριση. 

Σχετικά με την φερόμενη παραβίαση του διαδικαστικού σκέλους του αρ. 2 Ε.Σ.Δ.Α., το Ε.Δ.Δ.Α. υπενθυμίζοντας πως για να είναι μία έρευνα “αποτελεσματική”, πρέπει να χαρακτηρίζεται από ουσιαστική ανεξαρτησία (όχι μόνο θεσμική ή ιεραρχική), να παρέχει τη δυνατότητα στις διερευνούσες αρχές να διαπιστώνουν όλες τις περιστάσεις των καταγγελιών, καθώς και της ταυτότητας των δραστών, και τέλος να παρέχει στο θύμα την δυνατότητα να έχει ουσιαστική συμμετοχή στην διαδικασία, διαπίστωσε τις εξής παθογένειες:

• Πρώτον, ορισμένοι από τους προσφεύγοντες παραπονέθηκαν για προβλήματα διερμηνείας κατά τη λήψη των καταθέσεών τους από τις εγχώριες αρχές. Ωστόσο, αυτές είχαν παρέμειναν αναπόσπαστο μέρος της δικογραφίας. Το Δικαστήριο έκρινε ότι, από τη στιγμή που οι αρχές είχαν λάβει γνώση των εν λόγω ατελειών, θα έπρεπε τουλάχιστον να τις είχαν διερευνήσει πριν τις συμπεριλάβουν στη δικογραφία.
• Δεύτερον, οι προσφεύγοντες ζήτησαν από τον εισαγγελέα να διατάξει την απομάκρυνση του αλιευτικού σκάφους από το σημείο και την εξέτασή του από εμπειρογνώμονες, να τους χορηγήσει την καταγραφή των επικοινωνιών μεταξύ των αρχών και να τους χορηγήσει άδεια διορισμού εμπειρογνώμονα. Μόνο τα δύο πρώτα από αυτά τα αιτήματα είχαν γίνει δεκτά. Το Δικαστήριο διαπίστωσε ότι η υπόθεση αφορούσε πολύ περίπλοκες πτυχές που ήταν γνωστές μόνο στις αρχές και συνεπώς ήταν εξαιρετικά αμφίβολο κατά πόσον οι προσφεύγοντες ήταν σε θέση να συμμετάσχουν κανονικά στη διαδικασία.
• Τρίτον, το Δικαστήριο παρατήρησε ότι, διακόπτοντας την υπόθεση, ο εισαγγελέας είχε απλώς δηλώσει ότι “δεν [υπήρχε] πρακτική επαναπροωθήσεων ως διαδικασία απομάκρυνσης ή ρυμούλκησης … στα τουρκικά χωρικά ύδατα…“. Οι προσφεύγοντες είχαν επίσης προβάλλει και άλλους ισχυρισμούς, οι οποίοι δεν είχαν εξεταστεί από τον αρμόδιο εισαγγελέα. Κατά την άποψη του Δικαστηρίου, αυτές ήταν προφανείς γραμμές έρευνας που δεν είχαν ακολουθηθεί, υπονομεύοντας έτσι την ικανότητα προσδιορισμού των ακριβών συνθηκών υπό τις οποίες βυθίστηκε το σκάφος.

Σχετικά με την φερόμενη παραβίαση του ουσιαστικού σκέλους του άρθρου 2, το Ε.Δ.Δ.Α. διαπίστωσε πως:

• Δεν υπήρχε καμία εξήγηση για το πώς οι αρχές σκόπευαν να μεταφέρουν τα προσφεύγοντες στην ασφάλεια χρησιμοποιώντας ένα σκάφος, το οποίο ήταν ταχύπλοο και δεν διέθετε τον απαραίτητο εξοπλισμό διάσωσης. Επιπλέον, δεν ζητήθηκε βοήθεια από ένα σκάφος πιο κατάλληλο για επιχείρηση διάσωσης.
• Δεν παρασχέθηκαν σωσίβια στους επιβάτες του αλιευτικού.
• Επιπλέον, το πρώτο στάδιο της επιχείρησης ρυμούλκησης είχε διακοπεί όταν το σημείο αγκύρωσης της πλώρης του σκάφους είχε αποκολληθεί.  Η κυβέρνηση δεν εξήγησε γιατί οι αρχές επέμειναν στη δεύτερη προσπάθεια, παρά το γεγονός ότι παρατηρήθηκε πανικός με την πρώτη απόπειρα.
• Tο κέντρο συντονισμού και έρευνας δεν είχε ενημερωθεί για το περιστατικό εγκαίρως, ενώ υπήρξε ακόμη σημαντική καθυστέρηση στην κινητοποίηση και άφιξη άλλων διαθέσιμων μέσων διάσωσης. 
• Το Δικαστήριο σημείωσε ότι η Κυβέρνηση δεν είχε παράσχει καμία εξήγηση ως προς τις συγκεκριμένες παραλείψεις και καθυστερήσεις. Κατά συνέπεια, διαπίστωσε ότι οι ελληνικές αρχές δεν έκαναν ό,τι μπορούσε εύλογα να αναμένεται από αυτές για να παράσχουν στους προσφεύγοντες και τους συγγενείς τους το επίπεδο προστασίας που απαιτεί το άρθρο 2 της Σύμβασης.

Τέλος, σχετικά με την φερόμενη παραβίαση του ουσιαστικού σκέλους του αρ. 3 Ε.Σ.Δ.Α., το Δικαστήριο, λαμβάνοντας υπόψη την εξαιρετικά ευάλωτη θέση των προσφευγόντων την παρούσα χρονική στιγμή λόγω του τραυματικού γεγονότος που μόλις είχαν βιώσει, απεφάνθη πως η Kυβέρνηση δεν εξήγησε γιατί η σωματική έρευνα ήταν απαραίτητη για την διασφάλιση της δημόσιας τάξης και ασφάλειας. Συνεπώς, αυτή προκάλεσε στους προσφεύγοντες συναισθήματα αυθαιρεσίας, κατωτερότητας και άγχους με αποτέλεσμα ένα βαθμό ταπείνωσης ο οποίος παραπέμπει σε εξευτελιστική μεταχείριση.