Καταδίκες της Ελλάδας από το ΕΔΔΑ το έτος 2015 για τις συνθήκες κράτησης στις φυλακές

Το 2015 εκδόθηκαν 7 αποφάσεις του ΕΔΔΑ κατά της Ελλάδας, στο πλαίσιο των οποίων διαπιστώθηκε παραβίαση των άρθρων 3 ή/και 13 της ΕΣΔΑ λόγω των συνθηκών κράτησης στις ελληνικές φυλακές.

Α. Mε το άρθρο 3 (Απαγόρευση των βασανιστηρίων) της Ευρωπαϊκής Σύμβασης των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (εφ’ εξής ΕΣΔΑ) αναγνωρίζεται το απόλυτο δικαίωμα να μην υποβάλλεται κάποιος σε βασανιστήρια ούτε σε ποινή ή μεταχείριση απάνθρωπη ή εξευτελιστική. Με αυτόν τον τρόπο κατοχυρώνεται μία από τις θεμελιώδεις αξίες των δημοκρατικών κοινωνιών (βλ. περισσότερα για το περιεχόμενο του άρθρου 3 σε 1, 2). Ακόμα, το άρθρο 13 (Δικαίωμα πραγματικής προσφυγής) της ΕΣΔΑ καθιερώνει το δικαίωμα σε οποιονδήποτε παραβιάστηκε κάποιο δικαίωμα του από αυτά που αναγνωρίζονται στην ΕΣΔΑ να προσφύγει με τρόπο αποτελεσματικό ενώπιον των εθνικών αρχών και ταυτόχρονα επιβάλλει την υποχρέωση στο κράτος να προβλέψει τα κατάλληλα ένδικα βοηθήματα και μέσα για το σκοπό αυτό (βλ. περισσότερα για το περιεχόμενο του άρθρου 13 σε 1, 2 ).

Η επιβολή μίας στερητικής της ελευθερίας ποινής εξυπηρετεί συγκεκριμένους σκοπούς (ειδική και γενική πρόληψη, επανένταξη του ατόμου) και η έκτισή της έχει ως αποτέλεσμα την στέρηση του δικαιώματος της ελευθερίας. Ο εν λόγω περιορισμός είναι αναμενόμενο να επιδρά με κάποιον τρόπο και στα λοιπά δικαιώματα του ατόμου.

Ωστόσο, για να συμβαδίζουν οι συνθήκες κράτησης με τις επιταγές του άρθρου 3 της ΕΣΔΑ, το κράτος θα πρέπει να εξασφαλίζει ότι α) τα άτομα κρατούνται σε συνθήκες συμβατές με το σεβασμό της ανθρώπινης αξιοπρέπειας, β) ο τρόπος και η μέθοδος εκτέλεσης των στερητικών της ελευθερίας ποινών δεν υποβάλλει τα άτομα αυτά σε τέτοια εξάντληση ή δοκιμασία που να υπερβαίνει το αναπόφευκτο επίπεδο των δεινών που είναι σύμφυτα με την κράτηση, καθώς και γ) ότι η υγεία και η ευημερία των ατόμων αυτών διασφαλίζονται επαρκώς, ιδίως με την παροχή της απαιτούμενης ιατρικής φροντίδας (βλ. περισσότερα σε 1, 2). 

Η κατάσταση που επικρατεί στις ελληνικές φυλακές αποτελεί ένα ζήτημα που έχει σχολιαστεί επανειλημμένα από την Επιτροπή για την Πρόληψη των Βασανιστηρίων και της Απάνθρωπης ή Ταπεινωτικής Μεταχείρισης ή Τιμωρίας (CPT) αναδεικνύοντας το ότι οι συνθήκες υπό τις οποίες κρατούνται πολλοί κρατούμενοι προσβάλλουν την ανθρώπινη αξιοπρέπεια  (βλ. μεταξύ άλλων 1, 2 και γενικά 3). Για χρόνιες και επίμονες παθογένειες του ελληνικού σωφρονιστικού συστήματος έχει κάνει λόγο και ο Συνήγορος του Πολίτη  (βλ. μεταξύ άλλων  Ετήσια Ειδική Έκθεση OPCAT 2020-2021). 

Ο υπερπληθυσμός, οι κτιριακές και λειτουργικές ελλείψεις, η ανεπαρκής ιατροφαρμακευτική περίθαλψη, οι ακατάλληλες συνθήκες διαβίωσης και οι ανεπαρκείς παροχές και στα καταστήματα κράτησης έχουν αποτελέσει αρκετές φορές τη βάση για την καταδίκη της Ελλάδας για παραβίαση του άρθρου 3 της ΕΣΔΑ, καθώς έχει κριθεί ότι η διαβίωση υπό αυτούς τους όρους συνιστά εξευτελιστική μεταχείριση. Η στενότητα ατομικού/προσωπικού και συλλογικού χώρου, η απουσία ιδιωτικότητας, η έλλειψη φυσικού φωτισμού, εξαερισμού και θέρμανσης, η μη συμμόρφωση προς στοιχειώδεις υγειονομικές απαιτήσεις, η απουσία δραστηριοτήτων άσκησης, αξιοποίησης του ελεύθερου χρόνου, εργασίας ή εκπαίδευσης των κρατουμένων αποτελούν ορισμένα από τα ζητήματα που εξετάζονται. Σημειώνεται σε αυτό το σημείο πως όταν η υπερπλήρωση των φυλακών φτάσει σε ένα συγκεκριμένο σημείο και ο προσωπικός χώρος που αντιστοιχεί σε κάθε κρατούμενο είναι κάτω των 3 τ.μ. αυτό το στοιχείο μπορεί από μόνο του να είναι αρκετό για να συμπεράνει το ΕΔΔΑ ότι οι συνθήκες κράτησης του εκάστοτε προσφεύγοντος συνιστούν μεταχείριση αντίθετη προς το άρθρο 3 της Σύμβασης. 

Ακόμα, η μη ύπαρξη στο εθνικό δίκαιο μίας πραγματικής και αποτελεσματικής προσφυγής που να επιτρέπει στα άτομα να παραπονεθούν για τις συνθήκες υπό τις οποίες κρατούνται έχει αποτελέσει πολλές φορές την βάση για την καταδίκη της χώρας για την παραβίαση του άρθρου 13 της ΕΣΔΑ. 

Αξίζει τέλος, να αναφερθεί ότι για την ομάδα υποθέσεων Νησιώτης (συνθήκες κράτησης σε σωφρονιστικά καταστήματα και σε αστυνομικά κρατητήρια) η Ελλάδα βρίσκεται σε καθεστώς ενισχυμένης επιτήρησης, γεγονός που υποδεικνύει ότι το πρόβλημα αυτό είναι συστημικό. 

Β. Κατά το έτος 2015 το ΕΔΔΑ εξέδωσε 7 αποφάσεις, στο πλαίσιο των οποίων διαπιστώθηκε η εκ μέρους της Ελλάδας παραβίαση των άρθρων 3 ή και 13 της ΕΣΔΑ, λόγω των συνθηκών κράτησης που επικρατούν στα ελληνικά καταστήματα κράτησης.  

Ειδικότερα: 

1)Τον Μάρτιο του 2015 εκδόθηκε η απόφαση (βλ. 1, 2) στην υπόθεση Bouros και λοιποί κατά Ελλάδας (αρ. προσφυγών 51653/12, 50753/11, 25032/12, 66616/12, 67930/12).

Η υπόθεση προέκυψε από 5 προσφυγές στο πλαίσιο των οποίων οι προσφεύγοντες παραπονούνταν μεταξύ άλλων για τις συνθήκες κράτησής τους στις φυλακές Λάρισας, Κορυδαλλού και Διαβατών. Λόγω της ομοιότητας των προσφυγών, τόσο ως προς τα γεγονότα όσο και το πρόβλημα ουσίας που αυτές έθεταν, το ΕΔΔΑ έκρινε αναγκαίο να τις συνεκδικάσει και εξέδωσε μία απόφαση.

Το ΕΔΔΑ λαμβάνοντας υπόψη την έλλειψη προσωπικού χώρου (προσωπικός χώρος κάτω των 3 τ.μ.) στις φυλακές Κορυδαλλού και Διαβατών και τις γενικές υλικές συνθήκες στη φυλακή Λάρισας (έλλειψη προσωπικού χώρου, κρατούμενοι που κοιμούνται σε στρώματα στο δάπεδο ή μοιράζονται ένα κρεβάτι, βρώμικες κουβέρτες και στρώματα, παροχή προϊόντων υγιεινής σε μικρές ποσότητες, λειτουργία θέρμανσης για βραχείες μόνο περιόδους) κατέληξε στο συμπέρασμα ότι οι 4 από τους 5 προσφεύγοντες υπέστησαν κατά την κράτησή τους μία εξευτελιστική μεταχείριση κατά παράβαση του άρθρου 3 της ΕΣΔΑ.

Το ΕΔΔΑ αφού ανέφερε μεταξύ άλλων ότι α) ο προσωπικός χώρος του κάθε κρατουμένου ήταν μικρότερος από 2 τ.μ., β) τα λουτρά δεν πληρούσαν τα ελάχιστα πρότυπα υγιεινής και η καθαριότητα των χώρων επαφιόταν στη βούληση ορισμένων κρατουμένων, γ) η σίτιση ήταν τόσο φτωχή σε διατροφική αξία που οι οροθετικοί κινδύνευαν να εκδηλώσουν την ασθένεια λόγω της εξασθένησης του οργανισμού τους, δ) οι χώροι δεν θερμαίνονταν επαρκώς, ε) σύμφωνα με τους ισχυρισμούς των προσφευγόντων i) οι διαγνώσεις γίνονταν χωρίς οι γιατροί να προβαίνουν σε ατομική εξέταση του κάθε κρατούμενου, ii) δεν υπήρχε γιατρός με ειδίκευση στις μεταδοτικές ασθένειες στο νοσοκομείο, iii) οι μεταφορές σε εξωτερικό νοσοκομείο γίνονταν με μεγάλη καθυστέρηση, iv) η χορήγηση των φαρμάκων διακοπτόταν συχνά χωρίς εξήγηση ή καθυστερούσε η έναρξη της θεραπείας τους, ισχυρισμούς που δεν αντέκρουσε πραγματικά η κυβέρνηση, στ) οι προσφεύγοντες ήταν απλοί οροθετικοί που δεν είχαν εκδηλώσει την ασθένεια και ως τέτοιοι δεν χρειαζόταν να τοποθετηθούν στην απομόνωση, κατέληξε στο συμπέρασμα ότι υπήρξε παραβίαση του άρθρου 3 της ΕΣΔΑ τόσο μεμονωμένα όσο και σε συνδυασμό με το άρθρο 14. Και τούτο διότι α) συνεπεία των κακών υλικών και υγειονομικών συνθηκών κράτησης που επικρατούσαν στο Νοσοκομείο Κρατουμένων Κορυδαλλού καθώς και της ασυνέπειας στη χορήγηση της προσήκουσας θεραπείας  οι προσφεύγοντες υπέστησαν απάνθρωπη και εξευτελιστική μεταχείριση και β) ο διαχωρισμός του οποίου υπήρξαν αντικείμενο στερείτο αντικειμενικής και εύλογης αιτιολογίας. 

Ακόμα, το ΕΔΔΑ διαπίστωσε ότι υπήρξε παραβίαση του άρθρου 13 της ΕΣΔΑ, καθώς οι προσφεύγοντες δεν διέθεταν κατά το χρόνο της προσφυγής κάποιο ένδικο μέσο μέσω του οποίου να μπορούσαν να παραπονεθούν αποτελεσματικά για τις συνθήκες κράτησής τους στο νοσοκομείο φυλακών Κορυδαλλού ή να ζητήσουν την υπό όρο απόλυσή τους. 

4)Τον Σεπτέμβριο του 2015 εκδόθηκε η απόφαση (βλ. 1, 2) στην υπόθεση Λαυρεντιάδης κατά Ελλάδας (αρ. προσφυγής 29896/13)

Η υπόθεση αφορά μεταξύ άλλων τις συνθήκες κράτησης στο Ψυχιατρικό Κατάστημα Κρατουμένων Κορυδαλλού, όπου ο προσφεύγων ήταν προσωρινά κρατούμενος. Σημειώνεται ότι ο προσφεύγων παρουσίαζε πολλαπλά προβλήματα υγείας και βρισκόταν σε αναπηρικό καροτσάκι, χωρίς να μπορεί να μετακινηθεί ή να εξυπηρετηθεί αυτόνομα. Υποστήριξε δε ότι κατά την περίοδο της κράτησής του η κατάσταση της υγείας του επιδεινώθηκε λόγω της διακοπής των θεραπευτικών του αγωγών καθώς και των κακών συνθηκών κράτησης.  

Το ΕΔΔΑ αφού ανέφερε μεταξύ άλλων ότι α) η έλλειψη της προσήκουσας ιατρικής περίθαλψης, ή, γενικότερα, η κράτηση ασθενούς υπό ακατάλληλες συνθήκες, μπορούν κατά κανόνα να αποτελέσουν μεταχείριση αντίθετη προς το άρθρο 3, β) οι συνθήκες υπό τις οποίες παρέμεινε ο προσφεύγων επί 18 μήνες ήταν ασύμβατες με τη σωματική του αναπηρία και την βαρύτητα της κατάστασης της υγείας του και γ) ο προσφεύγων δεν έτυχε κατάλληλης και εξειδικευμένης υποστήριξης για να μπορεί να καλύπτει τις πιο στοιχειώδεις ανάγκες του, κατέληξε στο συμπέρασμα ότι υπήρξε παραβίαση του άρθρου 3 της ΕΣΔΑ καθώς οι συνθήκες που χρειάστηκε ο προσφεύγων να υποστεί κατά την κράτησή του πρέπει να του προκάλεσαν τόσο ψυχική όσο και σωματική οδύνη και να μείωσαν την ανθρώπινη αξιοπρέπειά του.

Αναφέρεται τέλος ότι στη συγκεκριμένη περίπτωση το ΕΔΔΑ έκρινε ότι υπήρξε παραβίαση και α) του άρθρου 5 παρ. 4 της ΕΣΔΑ, ως προς την απαίτηση “βραχείας προθεσμίας” και την απαίτηση ισότητας των όπλων και την αρχή της κατ’ αντιμωλία διαδικασίας καθώς και β) του άρθρου 13 της ΕΣΔΑ, καθώς μεταξύ άλλων το Συμβούλιο Πλημμελειοδικών περιορίστηκε στην αξιολόγηση της συμβατότητας της κράτησης του προσφεύγοντα με την κατάσταση της υγείας, χωρίς να εξετάσει το εάν οι υλικές συνθήκες κράτησής του ανταποκρίνονταν στις ειδικές ανάγκες της ασθένειάς του.

5) Τον Οκτώβριο του 2015 εκδόθηκε η απόφαση (βλ. 1, 2) στην υπόθεση Niazai και λοιποί κατά Ελλάδας (αρ. προσφυγής 36673/13). 

Στη συγκεκριμένη υπόθεση 26 προσφεύγοντες παραπονέθηκαν για τις συνθήκες κράτησής τους στις φυλακές Ιωαννίνων και Κέρκυρας κατά τα έτη 2013-2014.  

Το ΕΔΔΑ ανέφερε μεταξύ άλλων ότι στο πλαίσιο προηγούμενων αποφάσεών του έχει επανειλημμένως διαπιστώσει την παραβίαση του άρθρου 3 λόγω των συνθηκών κράτησης τόσο στις φυλακές Ιωαννίνων όσο και στις φυλακές Κέρκυρας. Μη βρίσκοντας κάποιο λόγο για να αποκλίνει από την προηγούμενη νομολογία του επί παρόμοιων ζητημάτων κατέληξε στο συμπέρασμα ότι οι προσφεύγοντες υπ’ αριθμ. 1-3, 5-9, 11-14, 17-26 κρατήθηκαν υπό συνθήκες ασύμβατες προς το άρθρο 3 της ΕΣΔΑ. 

6) Τον Νοέμβριο του 2015 εκδόθηκε η απόφαση (βλ. 1, 2) στην υπόθεση Φιλιππόπουλος κατά Ελλάδας (αρ. προσφυγής 41800/13). 

Η υπόθεση αφορά τις συνθήκες της κράτησης στις φυλακές Κορίνθου, όπου ο προσφεύγων ήταν προσωρινά κρατούμενος τα έτη 2012-2013.  

Το ΕΔΔΑ έκρινε ότι υπήρξε παραβίαση α) του άρθρου 3 της ΕΣΔΑ (προσωπικός χώρος μικρότερος των 3 τ.μ., κελί που δεν διέθετε τραπεζαρία, απουσία ιδιωτικότητας λόγω απουσίας πορτών στις τουαλέτες, έλλειψη εξαερισμού) και β) του  άρθρου 13 της ΕΣΔΑ (οι προσφυγές που προβλέπονται στον Κώδικα Πονικής Δικονομίας και στον Κώδικα Οργάνωσης Δικαστηρίων παρά τα όσα ισχυρίστηκε η κυβέρνηση, δεν ανταποκρίνονται στις απαιτήσεις του άρθρου 13 της ΕΣΔΑ). 

7) Τον Νοέμβριο του 2015 εκδόθηκε η απόφαση (βλ. 1, 2) στην υπόθεση Κουτσοσπύρος και λοιποί κατά Ελλάδας (αρ. προσφυγής 36688/13). 

Η συγκεκριμένη υπόθεση αφορά τις συνθήκες κράτησης στις φυλακές Ιωαννίνων, όπου οι 3 προσφεύγοντες κρατήθηκαν μέχρι και το 2013. 

Το ΕΔΔΑ υπενθυμίζοντας μεταξύ άλλων ότι α) έχει ήδη καταλήξει πολλές φορές στην παραβίαση του άρθρου 3 της ΕΣΔΑ εξαιτίας των συνθηκών κράτησης που υφίστανται γενικώς στις φυλακές Ιωαννίνων και β) προκειμένου να είναι πραγματικό ένα σύστημα προστασίας των δικαιωμάτων των κρατουμένων που απορρέουν από το άρθρο 3, τα κράτη οφείλουν να θεσπίσουν, πέραν μιας απλής αποζημιωτικής προσφυγής, και έναν αποτελεσματικό μηχανισμό που να επιτρέπει να τεθεί σύντομα τέλος σε οποιαδήποτε μεταχείριση αντίθετη προς το άρθρο 3 της Σύμβαση, έκρινε ότι υπήρξε παραβίαση των άρθρων 3 και 13 όσον αφορά τον τρίτο προσφεύγοντα. 

Σημειώνεται ότι το τμήμα της προσφυγής που αφορούσε τους 2 πρώτους προσφεύγοντες απορρίφθηκε λόγω μη εξάντλησης των εσωτερικών ένδικων μέσων κατ’ εφαρμογή του άρθρου 35 της ΕΣΔΑ.