Σοβαρές αποκαλύψεις και διεθνείς αντιδράσεις για την παρακολούθηση δημοσιογράφου από την ΕΥΠ και το λογισμικό υποκλοπών Predator

Η παρακολούθηση του δημοσιογράφου Θανάση Κουκάκη από την Εθνική Υπηρεσία Πληροφοριών και το χακάρισμά του από το κακόβουλο λογισμικό υποκλοπών Predator αποτελούν πλήγμα για την ελεύθερη άσκηση της δημοσιογραφικής έρευνας και την προστασία της ελευθερίας του Τύπου στην Ελλάδα.

Σύμφωνα με ρεπορτάζ του Reporters United, την 1η Ιουνίου του 2020 η ΕΥΠ κατέθεσε στην Cosmote αίτημα για άρση του απορρήτου σε αριθμό κινητού που ο δημοσιογράφος διατηρούσε στον συγκεκριμένο πάροχο. Η άρση ζητήθηκε για δύο μήνες -από την 1η Ιουνίου έως την 1η Αυγούστου 2020- με την επίκληση λόγων εθνικής ασφάλειας.

Λίγο αργότερα, στις 13 Ιουλίου, η ΕΥΠ ζήτησε παράταση της άρσης του ίδιου αριθμού, πάλι για λόγους εθνικής ασφάλειας και για διάστημα δύο μηνών, έως την 1η Οκτωβρίου 2020. Η παρακολούθηση του δημοσιογράφου διήρκησε τελικά έως τις 12 Αυγούστου, όταν η ΕΥΠ αιτήθηκε ξαφνικά την παύση της άρσης, πριν δηλαδή εκπνεύσει το δεύτερο δίμηνο των παρακολουθήσεων.

Τι συνέβη και η ΕΥΠ διέταξε την παύση της παρακολούθησης του Κουκάκη; Στις 12 Αυγούστου, τη ίδια μέρα που η ΕΥΠ ζήτησε να σταματήσει η άρση του απορρήτου του, ο δημοσιογράφος κατέθεσε στην ανεξάρτητη Αρχή Διασφάλισης του Απορρήτου των Επικοινωνιών (ΑΔΑΕ) καταγγελία για να του γνωστοποιήσει αν παρακολουθούνται οι επικοινωνίες του σε δύο αριθμούς κινητών κι ένα σταθερό τηλέφωνο. Μια υπόθεση είναι ότι, επειδή οι αρχές «άκουγαν» τον Κουκάκη, ήξεραν ότι σχεδιάζει να απευθυνθεί στην ΑΔΑΕ κι έτσι αποφάσισαν να σταματήσουν τις υποκλοπές σε βάρος του.

Η καταγγελία του δημοσιογράφου έγινε αφότου πηγές του τού αποκάλυψαν την ύπαρξη απομαγνητοφωνήσεων προσωπικών τηλεφωνικών συνομιλιών του. Στα έγγραφα που είδε ο Κουκάκης υπήρχε η απομαγνητοφώνηση τηλεφωνήματος που έκανε με ξένο δημοσιογράφο μεγάλης εφημερίδας του εξωτερικού. Αυτό σημαίνει ότι εκτός από τον έλληνα ρεπόρτερ, η ΕΥΠ υπέκλεπτε τη συνομιλία και του ξένου δημοσιογράφου.

Στην επιστολή του προς την ΑΔΑΕ ο δημοσιογράφος ανέφερε: «Λόγω της ακρίβειας των λεγομένων που εμπεριέχονται στα απομαγνητοφωνημένα κείμενα, αλλά και λόγω του ότι κάποιες από τις συνομιλίες που έχουν καταγραφεί έχουν γίνει σε εξωτερικούς χώρους, προκύπτει αβίαστα πως έχουν προκύψει από συνακρόαση. Στη βάση αυτή θα ήθελα να με ενημερώσετε για το εάν το κινητό μου τηλέφωνο [σ.σ.: αριθμός κινητού], το σταθερό μου τηλέφωνο [σ.σ.: αριθμός σταθερής γραμμής] η σύνδεση data μου [σ.σ.: αριθμός κινητού] παρακολουθούνται ή έχουν τεθεί σε κάποιο χρόνο υπό παρακολούθηση».

Θα μεσολαβήσουν μήνες μέχρι η ΑΔΑΕ να επικοινωνήσει με τους παρόχους τηλεπικοινωνιών και τελικά να επιβεβαιώσει ότι πράγματι είχε αρθεί το απόρρητο για έναν από τους τρεις αριθμούς του Κουκάκη.

Στις 10 Μαρτίου 2021, δηλαδή μετά την επιβεβαίωση των υποκλοπών, η ΑΔΑΕ απευθύνθηκε στην Εισαγγελέα της ΕΥΠ Βασιλική Βλάχου για το αν συντρέχουν οι προϋποθέσεις του νόμου για την ενημέρωση του δημοσιογράφου σχετικά με την άρση του απορρήτου του.

Μέχρι τότε, η νομοθεσία προέβλεπε ότι μετά τη λήξη του μέτρου της άρσης του απορρήτου κάποιου πολίτη (μετά δηλαδή το τέλος της παρακολούθησης), η ΑΔΑΕ μπορούσε να γνωστοποιεί στον θιγόμενο την άρση, είτε αυτή έγινε για διακρίβωση σοβαρών εγκλημάτων είτε για λόγους εθνικής ασφάλειας. Μοναδική προϋπόθεση για τη γνωστοποίηση ήταν να μην διακυβεύεται ο σκοπός για τον οποίο διατάχθηκε η άρση. Η ΑΔΑΕ λοιπόν έκανε ακριβώς αυτό: Ρώτησε την Εισαγγελέα της ΕΥΠ αν η γνωστοποίηση των υποκλοπών στον δημοσιογράφο θα έθετε σε κίνδυνο τον σκοπό για τον οποίο διατάχθηκε η παρακολούθησή του.

Στις 31 Μαρτίου, δηλαδή μόλις 20 μέρες μετά το ερώτημα της ΑΔΑΕ προς την ΕΥΠ, η κυβέρνηση καταθέτει στη Βουλή παράνομη και αντισυνταγματική τροπολογία με την οποία αλλάζει ο νόμος και απαγορεύεται πλέον στην ΑΔΑΕ να προχωρήσει στην γνωστοποίηση των παρακολουθήσεων στον πολίτη, εφόσον οι υποκλοπές έγιναν για λόγους εθνικής ασφάλειας. Η ρύθμιση έχει αναδρομική ισχύ και άρα καλύπτει τις υποκλοπές Κουκάκη.

Η νέα ρύθμιση προκαλεί νομικές αντιδράσεις, αφού στις 7 Απριλίου 2021 ο πρόεδρος της ΑΔΑΕ Χρήστος Ράμμος και άλλα δύο μέλη της Αρχής (η νομικός Αικατερίνα Παπανικολάου και ο καθηγητής Ασφάλειας Πληροφοριακών Συστημάτων Στέφανος Γκρίτζαλης) δημοσιεύουν άρθρο στο επιστημονικό περιοδικό Constitutionalism, υποστηρίζοντας ότι η τροπολογία Μητσοτάκη παραβιάζει την συνταγματικά κατοχυρωμένη προστασία του απορρήτου των επικοινωνιών και το δικαίωμα σεβασμού της ιδιωτικής και οικογενειακής ζωής της Ευρωπαϊκής Σύμβασης για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου (ΕΣΔΑ).

Με όπλο τον νέο νόμο, η Εισαγγελέας της ΕΥΠ αρνήθηκε στην ΑΔΑΕ τη δυνατότητα να ενημερώσει τον Κουκάκη για τις σε βάρος του υποκλοπές, αφού πλέον δεν έχει το δικαίωμα να γνωστοποιεί τις παρακολουθήσεις που έγιναν για λόγους εθνικής ασφάλειας. Τελικά, στα τέλη Ιουλίου του 2021, η ΑΔΑΕ απαντάει στον καταγγέλλοντα δημοσιογράφο πως «μετά από τεχνικό έλεγχο που διενήργησε η ΑΔΑΕ […] στα δίκτυα των τηλεπικοινωνιών παρόχων που εξυπηρετούν τις συνδέσεις κινητής και σταθερής τηλεφωνίας σας […] δεν διαπιστώθηκε κάποιο γεγονός που να συνιστά παραβίαση της κείμενης νομοθεσίας περί απορρήτου των επικοινωνιών». Από την απάντηση της ΑΔΑΕ προκύπτει ότι δεν παραβιάστηκε η νομοθεσία για τις υποκλοπές, χωρίς ωστόσο αυτό να σημαίνει ότι ο δημοσιογράφος δεν παρακολουθήθηκε.

Σύμφωνα με ρεπορτάζ του inside story, το καλοκαίρι του 2021, δηλαδή έναν χρόνο μετά την παρακολούθηση του Κουκάκη από την ΕΥΠ, το κινητό του δημοσιογράφου χακαρίστηκε με το λογισμικό υποκλοπών Predator. Πιο συγκεκριμένα, η έκθεση αυτοψίας του διεπιστημονικού εργαστηρίου Citizen Lab του Πανεπιστημίου του Τορόντο ανέφερε ότι το τηλέφωνο του Κουκάκη μολύνθηκε από το κακόβουλο λογισμικό από τις 12 Ιουλίου έως τις 24 Σεπτεμβρίου 2021, χωρίς αυτό να αποκλείει το ενδεχόμενο και άλλων μολύνσεων. 

Το Predator, όπως σημειώνει το ίδιο ρεπορτάζ, είναι ένα ισχυρό εργαλείο παρακολούθησης, που επιτρέπει στον χειριστή του πλήρη και διαρκή πρόσβαση στη συσκευή του στόχου. Δίνει τη δυνατότητα εξαγωγής σημαντικών πληροφοριών από το κινητό -όπως μυστικών κωδικών, αρχείων, φωτογραφιών, επαφών και ιστορικού περιήγησης στο διαδίκτυο- και μπορεί να τραβήξει στιγμιότυπα οθόνης και να ενεργοποιεί το μικρόφωνο και την κάμερα της συσκευής, κάνοντας δυνατή την παρακολούθηση οποιασδήποτε ενέργειας πραγματοποιείται μέσω της συσκευής ή κοντά σε αυτήν, όπως των συνομιλιών που γίνονται μέσα σε ένα δωμάτιο.

Οι παραπάνω αποκαλύψεις δημιουργούν ερωτήματα γύρω από τη λειτουργία της ΕΥΠ, για την οποία θεσμικά υπεύθυνος είναι ο πρωθυπουργός, αφού με απόφασή του μόλις μερικές μέρες μετά τη νίκη της ΝΔ στις εκλογές του 2019 (ΦΕΚ: Τεύχος Α’/119/8.7.2019), ο Κυριάκος Μητσοτάκης έθεσε την υπηρεσία υπό τον άμεσο έλεγχό του.

Πρώτον, γιατί η ΕΥΠ παρακολουθούσε έναν δημοσιογράφο για λόγους εθνικής ασφάλειας; 

Ο Θανάσης Κουκάκης είναι δημοσιογράφος του οικονομικού ρεπορτάζ. Για χρόνια δουλεύει στο CNN Greece, ενώ συνεργάζεται και με άλλα ελληνικά και διεθνή μίντια, όπως το αμερικανικό CNBC, οι Financial Times και το inside story. Ο ίδιος ερεύνησε σε βάθος την υπόθεση των συναλλαγών της Τράπεζας Πειραιώς με τον τραπεζίτη Μιχάλη Σάλλα, άλλοτε επικεφαλής της τράπεζας, και του επιχειρηματικού ομίλου Libra του εφοπλιστή Γιώργου Λογοθέτη. Η σειρά των σχετικών ρεπορτάζ, από τον Νοέμβριο του 2019 έως τον Φεβρουάριο του 2020, αποδεικνύει πώς αυτές οι συναλλαγές φέρονται να ζημίωσαν την τράπεζα (Financial Times 1.11.2019 & 14.11.2019, inside story 28.1.2020 & 21.2.2020).

Για το ίδιο θέμα, ο Κουκάκης θα συνεχίσει να γράφει όλο το 2020 στον κυπριακό Πολίτη (9.7.2020), το Documento (28.8.2020) και το ereportaz (9.9.2020).

Αυτό δεν είναι το μόνο θέμα με το οποίο ασχολείται ο δημοσιογράφος. Ενδεικτικά, τον Νοέμβριο του 2019 δημοσιεύει στους Financial Times ρεπορτάζ για το πώς η κυβέρνηση Μητσοτάκη τροποποίησε τον Ποινικό Κώδικα, με συνέπεια την πιο χαλαρή αντιμετώπιση του ξεπλύματος χρήματος.

fvtoge

Πώς λοιπόν διακυβεύεται η εθνική ασφάλεια από έναν οικονομικό ρεπόρτερ που την περίοδο των παρακολουθήσεων ερευνά τα συμφέροντα ιδιωτικών τραπεζών και τραπεζιτών; Πρόκειται για ένα ερώτημα στο οποίο ούτε η κυβέρνηση ούτε η ΕΥΠ έχουν δώσει απάντηση.

Το δεύτερο ερώτημα είναι αν η ΕΥΠ ή οποιαδήποτε άλλη κρατική υπηρεσία βρίσκονται πίσω από το λογισμικό υποκλοπών Predator.

Μετά την αποκάλυψη του χακαρίσματος του Κουκάκη από το κακόβουλο λογισμικό, ο κυβερνητικός εκπρόσωπος Γιάννης Οικονόμου υποστήριξε ότι η παρακολούθηση του δημοσιογράφου έγινε από ιδιώτη, ενώ μετά την αποκάλυψη των υποκλοπών της ΕΥΠ σε βάρος του δημοσιογράφου, ο κ. Οικονόμου επέμεινε στην ίδια θέση, λέγοντας ότι «οι ελληνικές αρχές δεν χρησιμοποιούν τέτοιου είδους λογισμικά» και «δεν έχουν καμία συναλλαγή με κάποια εταιρεία που κατασκευάζει ή προμηθεύεται τέτοιου είδους λογισμικά».

Από τα παραπάνω δημοσιεύματα προκύπτει ότι η ΕΥΠ υπέκλεπτε τις επικοινωνίες του Κουκάκη το καλοκαίρι του 2020 και αναγκάστηκε να σταματήσει την παρακολούθησή του όταν εκείνος έκανε καταγγελία. Την άνοιξη του 2021 η κυβέρνηση άλλαξε τον νόμο λόγω της υπόθεσης Κουκάκη, ενώ το καλοκαίρι του 2021 το κινητό του δημοσιογράφου χακαρίστηκε από το Predator. Ακόμη, γνωρίζουμε ότι το Predator χρησιμοποιείται μόνο ή κυρίως από κρατικές υπηρεσίες. Πόσο πιθανό είναι λοιπόν να μην είναι κρατική υπηρεσία πίσω από το Predator; 

Εδώ θα πρέπει να προσθέσουμε ότι, σύμφωνα με follow-up ρεπορτάζ του inside story για την υπόθεση, η ελληνική κυβέρνηση είχε «από την αρχή την πρόθεση να χρησιμοποιήσει εταιρικά σχήματα για να μπορέσει να συγκεντρώσει μέσω αυτών πληροφορίες για την εθνική ασφάλεια της χώρας στο εξωτερικό, στα πρότυπα του Ισραήλ». 

Από την άλλη, αν η κυβέρνηση λέει την αλήθεια ότι δεν είναι η ΕΥΠ ή κάποια άλλη κρατική υπηρεσία πίσω από το Predator, τότε προκύπτει ακόμα πιο σοβαρό ζήτημα εθνικής ασφάλειας: Σε αυτή την περίπτωση ένα εξαιρετικά ισχυρό εργαλείο υποκλοπών βρίσκεται στα χέρια ιδιωτών που ανενόχλητοι το χρησιμοποιούν για μαζικές παρακολουθήσεις πολιτών, δημοσιογράφων, ακόμα και πολιτικών. (Πριν από μερικές μέρες το Citizen Lab αποκάλυψε ότι εντόπισε ίχνη του κακόβουλου λογισμικού υποκλοπών Pegasus στο γραφείο του Βρετανού πρωθυπουργού Μπόρις Τζόνσον.). 

Είναι αξιοσημείωτο ότι, σύμφωνα με follow-up ρεπορτάζ του Reporters United, οι αρμόδιες Αρχές, παρά τις αποκαλύψεις για χρήση του Predator στην Ελλάδα, δεν έχουν προχωρήσει μέχρι σήμερα σε έρευνα στα γραφεία της εταιρείας που σχετίζεται με το κακόβουλο λογισμικό στην Αθήνα.

Η αποκάλυψη της παρακολούθησης του Κουκάκη προκάλεσε σημαντικές αντιδράσεις στην Ελλάδα και το εξωτερικό. 

Ο αναπληρωτής διευθυντής του Διεθνούς Δημοσιογραφικού Ινστιτούτου (IPI – International Press Institute) Σκοτ Γκρίφεν δήλωσε ότι η παρακολούθηση Κουκάκη εγκυμονεί σοβαρές απειλές για το απόρρητο των πηγών και την ασφάλεια των δημοσιογράφων, ζητώντας την άμεση διεξαγωγή έρευνας από τις ελληνικές αρχές για την εξακρίβωση της πηγής της παρακολούθησης όσον αφορά το κακόβουλο λογισμικό Predator. 

Ακόμη, στις 22 Απριλίου επτά διεθνείς δημοσιογραφικοί οργανισμοί υπέρ της ελευθερίας του Τύπου έστειλαν εκτενή επιστολή προς τις ελληνικές αρχές -μεταξύ των οποίων ο πρωθυπουργός Κυριάκος Μητσοτάκης και ο επικεφαλής της ΕΥΠ Παναγιώτης Κοντολέων-, ζητώντας πληροφόρηση για την παρακολούθηση Κουκάκη. 

«Είναι βαθύτατα ανησυχητικό ότι μια υπηρεσία υπό τον έλεγχο του πρωθυπουργού κατασκοπεύει έναν δημοσιογράφο που ερευνά τη διαφθορά στον επιχειρηματικό κόσμο», σημείωσαν οι δημοσιογραφικοί οργανισμοί (Committee to Protect Journalists, European Centre for Press and Media Freedom, European Federation of Journalists, Free Press Unlimited, International Press Institute, Reporters Without Borders, Transeuropa).

Ανακοίνωση εξέδωσε και η Ένωση Συντακτών Ημερήσιων Εφημερίδων Αθηνών (ΕΣΗΕΑ), ζητώντας «να διερευνηθούν αμέσως οι καταγγελίες του συναδέλφου Θανάση Κουκάκη για παραβίαση απορρήτου των επικοινωνιών του». Άμεσες απαντήσεις για την υπόθεση ζήτησε από τις ελληνικές Αρχές και η Ένωση Ανταποκριτών Ξένου Τύπου με δική της ανακοίνωση.

Για την υπόθεση παρενέβη και η Εισαγγελία Αθηνών. Με εντολή της προϊσταμένης της Εισαγγελίας Πρωτοδικών Αθηνών Σωτηρίας Παπαγεωργοπούλου διατάχθηκε η διενέργεια προκαταρκτικής εξέτασης προκειμένου να διαπιστωθεί, εάν και από ποια πρόσωπα έχει τελεστεί η αξιόποινη πράξη της παραβίασης τηλεφωνικού απορρήτου.

Σε ερώτηση του δημοσιογράφου Γιάννη Παλαιολόγου από την Καθημερινή, ο εκπρόσωπος της Ευρωπαϊκής Επιτροπής Γιοχάνες Μπάρκε δήλωσε ότι η Κομισιόν είναι ενήμερη για την υπόθεση παρακολούθησης του Θανάση Κουκάκη, σημειώνοντας ότι η παράνομη πρόσβαση στα προσωπικά δεδομένα πολιτών, συμπεριλαμβανομένων δημοσιογράφων και πολιτικών, είναι «απαράδεκτη».

Ακόμη, σε ερώτηση της δημοσιογράφου και επικεφαλής του γραφείου των New York Times στις Βρυξέλλες Matina Stevis-Gridneff, ο εκπρόσωπος της Ευρωπαϊκής Επιτροπής είπε ότι η Κομισιόν θα ελέγξει αν είναι συμβατή με την ενωσιακή νομοθεσία η αλλαγή του νόμου για τη γνωστοποίηση των παρακολουθήσεων στην Ελλάδα και θα επανέλθει με νεότερη ενημέρωση.

Για τις υποκλοπές σε βάρος του Κουκάκη υπήρξαν αντιδράσεις και από τα κόμματα της αντιπολίτευσης. Σε ανακοίνωσή του ο ΣΥΡΙΖΑ δήλωσε ότι «η αποκάλυψη ότι η ΕΥΠ ζήτησε την παρακολούθηση του κινητού του δημοσιογράφου Θανάση Κουκάκη συνιστά σκάνδαλο τεραστίων διαστάσεων», ενώ το Κίνημα Αλλαγής ζήτησε «να ερευνηθεί το θέμα της υπόθεσης παρακολούθησης του κινητού τηλεφώνου του δημοσιογράφου κ. Κουκάκη σε όλες του τις πτυχές», καθώς η «προστασία του απορρήτου των επικοινωνιών και η ελεύθερη άσκηση της δημοσιογραφικής έρευνας αποτελούν θεμελιώδη δικαιώματα και αντίστοιχα υποχρεώσεις της Πολιτείας». 

Ο βουλευτής του Κινήματος Αλλαγής Γιώργος Καμίνης κατέθεσε ερώτηση προς τον ίδιο τον πρωθυπουργό σχετικά με την παρακολούθηση του δημοσιογράφου. 

«Από το 2019 η Εθνική Υπηρεσία Πληροφοριών μεταφέρθηκε ως σύνολο αρμοδιοτήτων και προσωπικού στον πρωθυπουργό. Πρέπει επιτέλους εκείνος να βρει το θάρρος να τοποθετηθεί δημόσια, διότι αυτές οι υποθέσεις παρακολουθήσεων δεν πλήττουν προσωπικά μόνο τον ίδιο, αλλά και τον πυρήνα του δημοκρατικού πολιτεύματος, παραβιάζοντας θεμελιώδη συνταγματικά δικαιώματα», είπε ο κ. Καμίνης στη Βουλή.

Σε ένα Κράτος Δικαίου, όπου προστατεύονται τα ατομικά δικαιώματα και συγκεκριμένα η Ελευθερία του Τύπου, οι δημοσιογράφοι έχουν το δικαίωμα να ασκούν ελεύθερα και ανεξάρτητα, χωρίς λογοκρισία και επιρροές, το δημοσιογραφικό τους επάγγελμα. Παρά την κατοχύρωση της Ελευθερίας του Τύπου από το άρθρο 14 του Συντάγματος, οι αποκαλύψεις για την παρακολούθηση του δημοσιογράφου Θανάση Κουκάκη από την ΕΥΠ και το χακάρισμά του από το κακόβουλο λογισμικό υποκλοπών Predator αποτελούν κατάφωρο πλήγμα στην ελεύθερη άσκηση της δημοσιογραφικής έρευνας και την προστασία των δημοσιογραφικών πηγών από κρατικές υπηρεσίες και ιδιωτικά συμφέροντα. Η παρακολούθηση δημοσιογράφων, τόσο από κρατικές υπηρεσίες, όσο και από ιδιώτες, καθιστά αδύνατη την ανεξάρτητη άσκηση του δημοσιογραφικού επαγγέλματος και πλήττει τη συνταγματικά προστατευόμενη ελευθερία του Τύπου.