Καταδίκες της Ελλάδας από το ΕΔΔΑ το έτος 2020 για τις συνθήκες κράτησης στις φυλακές

Mε το άρθρο 3 (Απαγόρευση των βασανιστηρίων) της Ευρωπαϊκής Σύμβασης των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (εφ’ εξής ΕΣΔΑ) αναγνωρίζεται το απόλυτο δικαίωμα να μην υποβάλλεται κάποιος σε βασανιστήρια ούτε σε ποινή ή μεταχείριση απάνθρωπη ή εξευτελιστική. Με αυτόν τον τρόπο κατοχυρώνεται μία από τις θεμελιώδεις αξίες των δημοκρατικών κοινωνιών (βλ. περισσότερα για το περιεχόμενο του άρθρου 3 σε 1, 2). Ακόμα, το άρθρο 13 (Δικαίωμα πραγματικής προσφυγής) της ΕΣΔΑ καθιερώνει το δικαίωμα σε οποιονδήποτε παραβιάστηκε κάποιο δικαίωμα του από αυτά που αναγνωρίζονται στην ΕΣΔΑ να προσφύγει με τρόπο αποτελεσματικό ενώπιον των εθνικών αρχών και ταυτόχρονα επιβάλλει την υποχρέωση στο κράτος να προβλέψει τα κατάλληλα ένδικα βοηθήματα και μέσα για το σκοπό αυτό (βλ. περισσότερα για το περιεχόμενο του άρθρου 13 σε 1, 2 ).

Η επιβολή μίας στερητικής της ελευθερίας ποινής εξυπηρετεί συγκεκριμένους σκοπούς (ειδική και γενική πρόληψη, επανένταξη του ατόμου) και η έκτισή της έχει ως αποτέλεσμα την στέρηση του δικαιώματος της ελευθερίας. Ο εν λόγω περιορισμός είναι αναμενόμενο να επιδρά με κάποιον τρόπο και στα λοιπά δικαιώματα του ατόμου. Ωστόσο, για να συμβαδίζουν οι συνθήκες κράτησης με τις επιταγές του άρθρου 3 της ΕΣΔΑ, το κράτος θα πρέπει να εξασφαλίζει ότι: α) τα άτομα κρατούνται σε συνθήκες συμβατές με το σεβασμό της ανθρώπινης αξιοπρέπειας, β) ο τρόπος και η μέθοδος εκτέλεσης των στερητικών της ελευθερίας ποινών δεν υποβάλλει τα άτομα αυτά σε τέτοια εξάντληση ή δοκιμασία που να υπερβαίνει το αναπόφευκτο επίπεδο των δεινών που είναι σύμφυτα με την κράτηση, καθώς και γ) ότι η υγεία και η ευημερία των ατόμων αυτών διασφαλίζονται επαρκώς, ιδίως με την παροχή της απαιτούμενης ιατρικής φροντίδας (βλ. περισσότερα σε 1, 2). 

Η κατάσταση που επικρατεί στις ελληνικές φυλακές αποτελεί ένα ζήτημα που έχει σχολιαστεί επανειλημμένα από την Επιτροπή για την Πρόληψη των Βασανιστηρίων και της Απάνθρωπης ή Ταπεινωτικής Μεταχείρισης ή Τιμωρίας (CPT) αναδεικνύοντας το ότι οι συνθήκες υπό τις οποίες κρατούνται πολλοί κρατούμενοι προσβάλλουν την ανθρώπινη αξιοπρέπεια  (βλ. μεταξύ άλλων 1, 2 και γενικά 3). Για χρόνιες και επίμονες παθογένειες του ελληνικού σωφρονιστικού συστήματος έχει κάνει λόγο και ο Συνήγορος του Πολίτη  (βλ. μεταξύ άλλων  Ετήσια Ειδική Έκθεση OPCAT 2020-2021). 

Ο υπερπληθυσμός, οι κτιριακές και λειτουργικές ελλείψεις, η ανεπαρκής ιατροφαρμακευτική περίθαλψη, οι ακατάλληλες συνθήκες διαβίωσης και οι ανεπαρκείς παροχές και στα καταστήματα κράτησης έχουν αποτελέσει αρκετές φορές τη βάση για την καταδίκη της Ελλάδας για παραβίαση του άρθρου 3 της ΕΣΔΑ, καθώς έχει κριθεί ότι η διαβίωση υπό αυτούς τους όρους συνιστά εξευτελιστική μεταχείριση. Η στενότητα ατομικού/προσωπικού και συλλογικού χώρου, η απουσία ιδιωτικότητας, η έλλειψη φυσικού φωτισμού, εξαερισμού και θέρμανσης, η μη συμμόρφωση προς στοιχειώδεις υγειονομικές απαιτήσεις, η απουσία δραστηριοτήτων άσκησης, αξιοποίησης του ελεύθερου χρόνου, εργασίας ή εκπαίδευσης των κρατουμένων αποτελούν ορισμένα από τα ζητήματα που εξετάζονται. Σημειώνεται σε αυτό το σημείο πως όταν η υπερπλήρωση των φυλακών φτάσει σε ένα συγκεκριμένο σημείο και ο προσωπικός χώρος που αντιστοιχεί σε κάθε κρατούμενο είναι κάτω των 3 τ.μ., αυτό το στοιχείο μπορεί από μόνο του να είναι αρκετό για να συμπεράνει το ΕΔΔΑ ότι οι συνθήκες κράτησης του εκάστοτε προσφεύγοντος συνιστούν μεταχείριση αντίθετη προς το άρθρο 3 της Σύμβασης. 

Ακόμα, η μη ύπαρξη στο εθνικό δίκαιο μίας πραγματικής και αποτελεσματικής προσφυγής που να επιτρέπει στα άτομα να παραπονεθούν για τις συνθήκες υπό τις οποίες κρατούνται έχει αποτελέσει πολλές φορές την βάση για την καταδίκη της χώρας για την παραβίαση του άρθρου 13 της ΕΣΔΑ. 

Αξίζει τέλος, να αναφερθεί ότι για την ομάδα υποθέσεων Νησιώτης (συνθήκες κράτησης σε σωφρονιστικά καταστήματα και σε αστυνομικά κρατητήρια) η Ελλάδα βρίσκεται σε καθεστώς ενισχυμένης επιτήρησης, γεγονός που υποδεικνύει ότι το πρόβλημα αυτό είναι συστημικό (βλ. main cases under supervision).

1. Κατά το έτος 2020 το ΕΔΔΑ εξέδωσε 4 αποφάσεις στο πλαίσιο των οποίων διαπιστώθηκε η εκ μέρους της Ελλάδας παραβίαση των άρθρων 3 ή και 13 της ΕΣΔΑ, λόγω των συνθηκών κράτησης που επικρατούν στα ελληνικά καταστήματα κράτησης. Ειδικότερα: 

• Τον Ιούλιο του 2020 εκδόθηκε η απόφαση (βλ. 1, 2) στην υπόθεση Δικαίου και λοιπές κατά Ελλάδας (αρ. προσφυγής 77457/13). 

Στη συγκεκριμένη υπόθεση, οι 6 προσφεύγουσες παραπονέθηκαν μεταξύ άλλων για: α) τις γενικές συνθήκες κράτησής τους στις γυναικείες φυλακές της Θήβας και την έλλειψη φροντίδας προσαρμοσμένης στην κατάσταση της υγείας τους, β) την υποβολή τους σε διακριτική μεταχείριση («γκετοποίηση και στιγματισμός) λόγω του ότι είχαν προσβληθεί από τον ιό HIV και γ) την μη ύπαρξη στο εθνικό δίκαιο αποτελεσματικής προσφυγής μέσω της οποίας θα μπορούσαν να διατυπώσουν τις αιτιάσεις τους περί παραβίασης του άρθρου 3 της ΕΣΔΑ.