Καταδίκες της Ελλάδας από το ΕΔΔΑ το έτος 2018 για τις συνθήκες κράτησης στις φυλακές

Α. Mε το άρθρο 3 (Απαγόρευση των βασανιστηρίων) της Ευρωπαϊκής Σύμβασης των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (εφ’ εξής ΕΣΔΑ) αναγνωρίζεται το απόλυτο δικαίωμα να μην υποβάλλεται κάποιος σε βασανιστήρια ούτε σε ποινή ή μεταχείριση απάνθρωπη ή εξευτελιστική. Με αυτόν τον τρόπο κατοχυρώνεται μία από τις θεμελιώδεις αξίες των δημοκρατικών κοινωνιών (βλ. περισσότερα για το περιεχόμενο του άρθρου 3 σε 1, 2). Ακόμα, το άρθρο 13 (Δικαίωμα πραγματικής προσφυγής) της ΕΣΔΑ καθιερώνει το δικαίωμα σε οποιονδήποτε παραβιάστηκε κάποιο δικαίωμα του από αυτά που αναγνωρίζονται στην ΕΣΔΑ να προσφύγει με τρόπο αποτελεσματικό ενώπιον των εθνικών αρχών και ταυτόχρονα επιβάλλει την υποχρέωση στο κράτος να προβλέψει τα κατάλληλα ένδικα βοηθήματα και μέσα για το σκοπό αυτό (βλ. περισσότερα για το περιεχόμενο του άρθρου 13 σε 1, 2 ).

Η επιβολή μίας στερητικής της ελευθερίας ποινής εξυπηρετεί συγκεκριμένους σκοπούς (ειδική και γενική πρόληψη, επανένταξη του ατόμου) και η έκτισή της έχει ως αποτέλεσμα την στέρηση του δικαιώματος της ελευθερίας. Ο εν λόγω περιορισμός είναι αναμενόμενο να επιδρά με κάποιον τρόπο και στα λοιπά δικαιώματα του ατόμου.

Ωστόσο, για να συμβαδίζουν οι συνθήκες κράτησης με τις επιταγές του άρθρου 3 της ΕΣΔΑ, το κράτος θα πρέπει να εξασφαλίζει ότι α) τα άτομα κρατούνται σε συνθήκες συμβατές με το σεβασμό της ανθρώπινης αξιοπρέπειας, β) ο τρόπος και η μέθοδος εκτέλεσης των στερητικών της ελευθερίας ποινών δεν υποβάλλει τα άτομα αυτά σε τέτοια εξάντληση ή δοκιμασία που να υπερβαίνει το αναπόφευκτο επίπεδο των δεινών που είναι σύμφυτα με την κράτηση, καθώς και γ) ότι η υγεία και η ευημερία των ατόμων αυτών διασφαλίζονται επαρκώς, ιδίως με την παροχή της απαιτούμενης ιατρικής φροντίδας (βλ. περισσότερα σε 1, 2). 

Η κατάσταση που επικρατεί στις ελληνικές φυλακές αποτελεί ένα ζήτημα που έχει σχολιαστεί επανειλημμένα από την Επιτροπή για την Πρόληψη των Βασανιστηρίων και της Απάνθρωπης ή Ταπεινωτικής Μεταχείρισης ή Τιμωρίας (CPT) αναδεικνύοντας το ότι οι συνθήκες υπό τις οποίες κρατούνται πολλοί κρατούμενοι προσβάλλουν την ανθρώπινη αξιοπρέπεια  (βλ. μεταξύ άλλων 1, 2 και γενικά 3). Για χρόνιες και επίμονες παθογένειες του ελληνικού σωφρονιστικού συστήματος κάνει λόγο και ο Συνήγορος του Πολίτη  (βλ. μεταξύ άλλων  Ετήσια Ειδική Έκθεση OPCAT 2020-2021). 

Ο υπερπληθυσμός, οι κτιριακές και λειτουργικές ελλείψεις, η ανεπαρκής ιατροφαρμακευτική περίθαλψη, οι ακατάλληλες συνθήκες διαβίωσης και οι ανεπαρκείς παροχές στα καταστήματα κράτησης έχουν αποτελέσει αρκετές φορές τη βάση για την καταδίκη της Ελλάδας για παραβίαση του άρθρου 3 της ΕΣΔΑ, καθώς έχει κριθεί ότι η διαβίωση υπό αυτούς τους όρους συνιστά εξευτελιστική μεταχείριση. Η στενότητα ατομικού/προσωπικού και συλλογικού χώρου, η απουσία ιδιωτικότητας, η έλλειψη φυσικού φωτισμού, εξαερισμού και θέρμανσης, η μη συμμόρφωση προς στοιχειώδεις υγειονομικές απαιτήσεις, η απουσία δραστηριοτήτων άσκησης, αξιοποίησης του ελεύθερου χρόνου, εργασίας ή εκπαίδευσης των κρατουμένων αποτελούν ορισμένα από τα ζητήματα που εξετάζονται. Σημειώνεται σε αυτό το σημείο πως όταν η υπερπλήρωση των φυλακών φθάσει σε ένα συγκεκριμένο σημείο και ο προσωπικός χώρος που αντιστοιχεί σε κάθε κρατούμενο είναι κάτω των 3 τ.μ. αυτό το στοιχείο μπορεί από μόνο του να είναι αρκετό για να συμπεράνει το ΕΔΔΑ ότι οι συνθήκες κράτησης του εκάστοτε προσφεύγοντος συνιστούν μεταχείριση αντίθετη προς το άρθρο 3 της Σύμβασης. 

Ακόμα, η μη ύπαρξη στο εθνικό δίκαιο μίας πραγματικής και αποτελεσματικής προσφυγής που να επιτρέπει στα άτομα να παραπονεθούν για τις συνθήκες υπό τις οποίες κρατούνται έχει αποτελέσει πολλές φορές την βάση για την καταδίκη της χώρας για την παραβίαση του άρθρου 13 της ΕΣΔΑ. 

Αξίζει τέλος, να αναφερθεί ότι για την ομάδα υποθέσεων Νησιώτης (συνθήκες κράτησης σε σωφρονιστικά καταστήματα και σε αστυνομικά κρατητήρια) η Ελλάδα βρίσκεται σε καθεστώς ενισχυμένης επιτήρησης, γεγονός που υποδεικνύει ότι το πρόβλημα είναι συστημικό. 

Β. Κατά το έτος 2018 το ΕΔΔΑ εξέδωσε 8 αποφάσεις, στο πλαίσιο των οποίων διαπιστώθηκε η εκ μέρους της Ελλάδας παραβίαση των άρθρων 3 ή και 13 της ΕΣΔΑ, λόγω των συνθηκών κράτησης που επικρατούν στα ελληνικά καταστήματα κράτησης.  

Ειδικότερα: 

• Τον Ιανουάριο του 2018 εκδόθηκε η απόφαση (βλ. 1, 2) στην υπόθεση Κουρέας και λοιποί κατά Ελλάδας (αρ. προσφυγής 30030/15). 

Στη συγκεκριμένη υπόθεση 28 προσφεύγοντες παραπονέθηκαν μεταξύ άλλων: α) για τις συνθήκες κράτησης στη φυλακή των Γρεβενών (βλ. τους ισχυρισμούς των προσφευγόντων σε παρ. 7-15 και 29-34 της απόφασης) και β) για την απουσία μίας αποτελεσματικής προσφυγής δια της οποίας θα μπορούσαν να καταγγείλουν τις συνθήκες κράτησής τους. 

Σημειώνεται ότι η προσφυγή όσον αφορά τους προσφεύγοντες 7, 12, 19 απορρίφθηκε λόγω μη εξάντλησης των εθνικών ενδίκων μέσων. 

Το ΕΔΔΑ κρίνοντας την ουσία της υπόθεσης για τους υπόλοιπους προσφεύγοντες κατέληξε στο συμπέρασμα ότι: α) δεν υπήρξε παραβίαση του άρθρου 3 της ΕΣΔΑ τόσο ως προς τις γενικές συνθήκες κράτησης (βλ. παρ. 66-74) όσο και ως προς τις συγκεκριμένες αιτιάσεις του προσφεύγοντα υπ’ αριθμ. 1 (βλ. παρ. 75-76), β) υπήρξε παραβίαση του άρθρου 3 της ΕΣΔΑ όσον αφορά τον προσφεύγοντα 21 και ειδικά την τοποθέτησή του σε πειθαρχικό κελί για 6 μήνες (βλ. παρ. 77-81), γ) υπήρξε παραβίαση του άρθρου 13 σε συνδυασμό με το άρθρο 3 όσον αφορά τους προσφεύγοντες 1-6, 8-11, 13-18 και 20-28, καθώς οι προσφεύγοντες δεν είχαν στη διάθεσή τους κάποιο αποτελεσματικό και πραγματικό ένδικο μέσο για να μπορέσουν να παραπονεθούν για τις συνθήκες κράτησής τους (βλ. παρ. 87-91). 

• Τον Μάρτιο του 2018 εκδόθηκε η απόφαση (βλ. 1, 2) στην υπόθεση Γεωργίου και λοιποί κατά Ελλάδας (αρ. προσφυγής 6813/12). 

Στη συγκεκριμένη υπόθεση 47 προσφεύγοντες παραπονέθηκαν για τις συνθήκες κράτησής τους στη φυλακή της Πάτρας (για τους ισχυρισμούς τους βλ. παρ. 8-12). 

Σημειώνεται ότι η προσφυγή όσον αφορά α) τους προσφεύγοντες 3, 5, 16, 23, 25, 26, 31, 35, 39 απορρίφθηκε λόγω μη εξάντλησης των εθνικών ενδίκων μέσων (βλ. παρ. 40-42) και  β) τον τριακοστό πέμπτο προσφεύγοντα διαγράφηκε από το πινάκιο κατόπιν της δήλωσής του ότι θέλει να παραιτηθεί από την προσφυγή του. 

Το ΕΔΔΑ λαμβάνοντας υπόψη τα επιχειρήματα των προσφευγόντων, την έκθεση της CPT  καθώς και την απουσία οποιουδήποτε πειστικού στοιχείου υποβληθέντος από την Κυβέρνηση, δέχθηκε τον ισχυρισμό των προσφευγόντων ότι η φυλακή της Πάτρας λειτουργούσε πέραν της χωρητικότητάς της (κατάσταση υπερπλήρωσης) και λόγω αυτού υπήρξε πρόδηλη έλλειψη προσωπικού χώρου. Μη κρίνοντας αναγκαίο να αποφανθεί και για τους λοιπούς ισχυρισμούς των προσφευγόντων λόγω του ως άνω ισχυρού τεκμηρίου παραβίασης του άρθρου 3 της ΕΣΔΑ που δεν ανατράπηκε, κατέληξε στο συμπέρασμα ότι υπήρξε παραβίαση του εν λόγω άρθρου.  

• Τον Μάιο του 2018 εκδόθηκε η απόφαση (βλ. 1, 2) στην υπόθεση Ζαμπέλος και λοιποί κατά Ελλάδας (αρ. προσφυγής 1167/15).