Ζήτημα σύγκρουσης συμφέροντος: Η περίπτωση του συνταγματολόγου Αντώνη Μανιτάκη

Το υπουργείο Παιδείας ζήτησε την επιστημονική άποψη του κ. Αντώνη Μανιτάκη σχετικά με τη συνταγματικότητα του νομοσχεδίου για τα ιδιωτικά πανεπιστήμια, ενώ ο συνταγματολόγος είναι παράλληλα στέλεχος του Πανεπιστημίου Λευκωσίας που φιλοδοξεί να ιδρύσει ιατρική σχολή σε συνεργασία με το CVC ακριβώς χάρη στις διατάξεις του ίδιου νομοσχεδίου. Τα γεγονότα εγείρουν ζήτημα σύγκρουσης συμφέροντος, ελλείψει ενός αποτελεσματικού νομοθετικού πλαισίου για την καταπολέμηση συγκρούσεων συμφερόντων και περιστρεφόμενων πορτών.

Στην περίπτωση του κ. Σπυρόπουλου τα δεδομένα είναι συγκεκριμένα. Σύμφωνα με το έγγραφο της ανάθεσης στη Διαύγεια, τον περασμένο Δεκέμβριο το υπουργείο Παιδείας ανέθεσε στη δικηγορική εταιρεία του συνταγματολόγου τη σύνταξη γνωμοδότησης για τη συνταγματικότητα του νομοσχεδίου, έναντι 20.000 ευρώ. Άρα, εδώ η κοινή γνώμη γνωρίζει ότι η γνωμοδότηση, που τάσσεται υπέρ της συνταγματικότητας των κυβερνητικών ρυθμίσεων, συντάχθηκε μετά από ανάθεση του υπουργείου, γεγονός που συνυπολογίζεται στον δημόσιο διάλογο.

Ωστόσο, το ζήτημα χρειάζεται περισσότερη διαφάνεια στην περίπτωση γνωμοδότησης του κ. Μανιτάκη, καθώς εκεί δεν κατέστη σαφές αν συντάχθηκε έπειτα από ανάθεση. Ας δούμε τα γεγονότα: Τον Ιούλιο του 2023 ο κ. Μανιτάκης δημοσίευσε στο νομικό περιοδικό Constitutionalism γνωμοδότηση (έτσι χαρακτηρίζεται από το ίδιο το κείμενο) υπέρ της εγκατάστασης παραρτημάτων ξένων πανεπιστημίων στην Ελλάδα. Η γνωμοδότηση δημοσιεύθηκε και στο περιοδικό Δικαιώματα του Ανθρώπου. Στο κείμενο επισημαίνεται η διπλή ιδιότητα του κ. Μανιτάκη (συνταγματολόγου και επικεφαλής της επιστημονικής επιτροπής της Νομικής Σχολής του Πανεπιστημίου Λευκωσίας).

Το ενδιαφέρον είναι ο ανύποπτος χρόνος δημοσίευσης της γνωμοδότησης. Λίγο αργότερα, δημοσιεύματα σε φιλικά προς την κυβέρνηση προσκείμενα μίντια (Πρώτο Θέμα, ekathimerini.gr, Παραπολιτικά, Liberal) θα μιλούσαν για συμφωνία CVC Capital Partners και Πανεπιστημίου Λευκωσίας (όπου εργάζεται ο κ. Μανιτάκης) με σκοπό την ίδρυση της πρώτης ιδιωτικής Ιατρικής Σχολής στην Ελλάδα, παρότι το σχετικό νομοθετικό πλαίσιο όχι απλώς δεν υπήρχε, αλλά θα εμφανιζόταν στη διαβούλευση έξι μήνες αργότερα. Πρακτικά, η γνωμοδότηση Μανιτάκη παρενέβη με ένταση στη νομική συζήτηση για τα ιδιωτικά πανεπιστήμια και λίγες εβδομάδες μετά ακολούθησε η είδηση για την πρώτη ιδιωτική σχολή από το Πανεπιστήμιο Λευκωσίας που συνδέεται με τον κ. Μανιτάκη και έχει άμεσο συμφέρον από το κυβερνητικό νομοσχέδιο. 

Τα παραπάνω θέτουν ένα βασικό ερώτημα: Πώς η Hellenic Healthcare Group, το CVC Capital Partners και το Πανεπιστήμιο Λευκωσίας κάνουν τόσο προωθημένες συζητήσεις για ιδιωτική σχολή από τα μέσα του 2023 και η κοινή γνώμη (η φοιτητική κοινότητα και οι οικογένειές τους) πληροφορείται επισήμως το σχετικό νομοθετικό εγχείρημα έξι μήνες μετά, το οποίο η κυβέρνηση φέρνει (κατά τον συνταγματολόγο Μποτόπουλο) με μια «μη νόμιμη βιασύνη»; 

Σχετικά με το αν η γνωμοδότησή του συνδέεται με τη θέση του στο Πανεπιστήμιο Λευκωσίας, ο κ. Μανιτάκης είπε στο σχετικό ρεπορτάζ: «Το ζήτημα των ιδιωτικών εκπαιδευτηρίων με είχε απασχολήσει και παλαιότερα. Έχοντας την ιδιότητα του επικεφαλής της επιστημονικής επιτροπής του Πανεπιστημίου της Λευκωσίας, πριν από δυόμισι χρόνια συνέταξα μελέτη σχετικά με το ζήτημα των ιδιωτικών πανεπιστημίων. Το συγκεκριμένο ζήτημα τέθηκε και από τη δημόσια συζήτηση και από το Πανεπιστήμιο της Λευκωσίας, και ως εκ τούτου συνέταξα τη σχετική μελέτη, την οποία αργότερα γνωστοποίησα τόσο δημόσια όσο και στην κυβέρνηση. Η συνταγματική θεωρία έχει ασχοληθεί διαχρονικά και σε βάθος με το ζήτημα των ιδιωτικών πανεπιστημίων, στο πλαίσιο των συνταγματικών αναθεωρήσεων».

Αν και η ελληνική νομοθεσία προβλέπει κάποια περιορισμένα μέτρα για την αποφυγή σύγκρουσης συμφερόντων και περιπτώσεων περιστρεφόμενων πορτών σε κυβερνητικά αξιώματα και υψηλές θέσεις του δημοσίου, δεν καλύπτει αποτελεσματικά όλες τις περιπτώσεις κατά τις οποίες εγείρεται τέτοιο ζήτημα. 

Συγκεκριμένα, ρυθμίσεις σχετικά με ασυμβίβαστα κυβερνητικών προσώπων προβλέπονται στον ν. 4622/2019 (άρθρα 68-76) για το Επιτελικό Κράτος (ΦΕΚ Α’ 133 / 7.8.2019, όπως έχει κωδικοποιηθεί από μεταγενέστερες νομοθετικές ρυθμίσεις). Ο νόμος προβλέπει ότι για όσα πρόσωπα διορίζονται ως μέλη της κυβέρνησης και υφυπουργοί «αναστέλλεται αυτοδικαίως η άσκηση οποιασδήποτε επαγγελματικής ή επιχειρηματικής δραστηριότητας». Ταυτόχρονα προβλέπεται ότι τα μέλη της κυβέρνησης οφείλουν για ένα έτος μετά την αποχώρησή τους να λαμβάνουν άδεια από την Επιτροπή Δεοντολογίας της Εθνικής Αρχής Διαφάνειας για οποιαδήποτε επαγγελματική δραστηριότητα σχετίζεται με τη δραστηριότητα του φορέα στον οποίο είχαν διοριστεί, εφόσον μπορεί να προκύψει σύγκρουση συμφερόντων. 

Ωστόσο, το σχετικό νομοθετικό πλαίσιο δεν κρίνεται επαρκές. Πιο συγκεκριμένα, η έκθεση από τον Πέμπτο Κύκλο Αξιολόγησης της Ομάδας Χωρών του Συμβουλίου της Ευρώπης κατά της Διαφθοράς (GRECO), αναλύοντας το πλέγμα των παραπάνω διατάξεων, έχει προχωρήσει σε σωρεία συστάσεων προς την ελληνική κυβέρνηση αναφορικά με τους κανόνες σύγκρουσης συμφερόντων, συστήνοντας μεταξύ άλλων «η νομική κατάσταση και οι υποχρεώσεις των πολιτικών συμβούλων (σ.σ.: των συνεργατών και των ειδικών συμβούλων των μελών της κυβέρνησης) να διευκρινιστούν και με ακρίβεια να διευθετηθούν για να τεθούν υπό τα υψηλά πρότυπα ακεραιότητας, συμπεριλαμβανομένων των σχετικών κανόνων δεοντολογίας, των συγκρούσεων συμφέροντος και υποχρεώσεων οικονομικής δημοσιοποίησης». 

Από τη σύσταση της GRECO προκύπτει ότι ο κορυφαίος φορέας του Συμβουλίου της Ευρώπης για την καταπολέμηση της διαφθοράς έχει κρίνει ότι χρειάζεται ένα πληρέστερο νομοθετικό πλαίσιο για τους πολιτικούς συμβούλους που έχουν ήδη μία (είτε δημοσίου είτε ιδιωτικού δικαίου) εξαρτημένη σχέση εργασίας με το κράτος, κάτι που αναδεικνύει την ανάγκη υιοθέτησης μέτρων διαφάνειας, δεοντολογίας και αποφυγής σύγκρουσης συμφερόντων για τους ιδιώτες που, όπως στην περίπτωση του κ. Αντώνη Μανιτάκη, παρέχουν (τυπικά ή άτυπα) συμβουλευτικές υπηρεσίες προς το κράτος, ενώ παράλληλα έχουν εξαρτημένη και έμμισθη σχέση εργασίας με ιδιωτικό (ενδεχομένως και κερδοσκοπικό) φορέα, η λειτουργία του οποίου επηρεάζεται από τη νομοθετική παραγωγή, στο πλαίσιο της οποίας το στέλεχός του παρέχει συμβουλευτικές υπηρεσίες προς την κυβέρνηση.