Παράλειψη της κυβέρνησης να ζητήσει τη συνδρομή της ΕΕΔΑ κατά την επεξεργασία νομοσχεδίου για τα ανθρώπινα δικαιώματα

Κατά την επεξεργασία νομοσχεδίου σχετικού με τα δικαιώματα και τη διαδικασία αναγνώρισης των αντιρρησιών συνείδησης το υπουργείο Εθνικής Άμυνας παρέλειψε να ζητήσει γνωμοδότηση και συνδρομή εκ μέρους της Εθνικής Αρχής Δικαιωμάτων του Ανθρώπου, παρά τη σχετική σύσταση της επιτροπής υπουργών του Συμβουλίου της Ευρώπης και το Εγχειρίδιο Ανάλυσης Συνεπειών Ρύθμισης για τη νομοπαρασκευαστική διαδικασία.

Σύμφωνα με το Εγχειρίδιο Ανάλυσης Συνεπειών Ρύθμισης για τη νομοπαρασκευαστική διαδικασία, αλλά και με τη σύσταση CM/Rec(2021)1 της επιτροπής υπουργών του Συμβουλίου της Ευρώπης προς τα κράτη μέλη για την ανάπτυξη αποτελεσματικών, πλουραλιστικών και ανεξάρτητων εθνικών θεσμών ανθρωπίνων δικαιωμάτων, οι εθνικές Αρχές οφείλουν να ζητούν τη γνωμοδότηση των εθνικών επιτροπών για τα ανθρώπινα δικαιώματα, πριν νομοθετήσουν ή ρυθμίσουν ζητήματα που άπτονται της προστασίας και της κατοχύρωσής τους.

Από την άλλη πλευρά, το Εγχειρίδιο Ανάλυσης Συνεπειών Ρύθμισης (σελ. 22) προβλέπει ότι η ολοκληρωμένη εκτίμηση των συνεπειών μιας ρύθμισης προϋποθέτει την προηγούμενη γνωμοδότηση υπηρεσιών ή Αρχών με εξειδίκευση στο συγκεκριμένο αντικείμενο της προτεινόμενης ρύθμισης. Μάλιστα, στο σχετικό χωρίο η ΕΕΔΑ αναφέρεται ρητά ως παράδειγμα τέτοιας Αρχής. 

Αναλυτικότερα, σύμφωνα με την παρ. 8 του Δεύτερου Παραρτήματος της σύστασης CM/Rec(2021), «τα κράτη μέλη θα πρέπει να διασφαλίζουν ότι τα εθνικά όργανα προάσπισης των ανθρωπίνων δικαιωμάτων έχουν επαρκή πρόσβαση στην πληροφόρηση, καθώς και στους φορείς χάραξης πολιτικής και στους νομοθέτες, συμπεριλαμβανομένων έγκαιρων διαβουλεύσεων σχετικά με τις επιπτώσεις των νομοσχεδίων και των πολιτικών στα ανθρώπινα δικαιώματα. Ακόμη, από τα εθνικά όργανα προάσπισης των ανθρωπίνων δικαιωμάτων θα πρέπει να ζητείται εγκαίρως η γνώμη τους σχετικά με νομοσχέδια και πολιτικές που επηρεάζουν τις αρμοδιότητες, την ανεξαρτησία και τη λειτουργία τους». 

Από τα παραπάνω προκύπτει ότι για το νομοσχέδιο του υπουργείου Εθνικής Άμυνας η κυβέρνηση όφειλε να απευθυνθεί προς την ΕΕΔΑ κατά την επεξεργασία του. Κι αυτό γιατί το άρθρο 62 του σχεδίου νόμου («Σύνθεση επιτροπής εξέτασης αιτημάτων αντιρρησιών συνείδησης – Τροποποίηση άρθρου 62 ν. 3421/2005») προέβλεπε τροποποίηση της νομοθεσίας ως προς τη σύνθεση των μελών της ειδικής πενταμελούς επιτροπής που εξετάζει τα αιτήματα των αντιρρησιών συνείδησης και αποφασίζει για τη διάθεσή τους στους φορείς του δημοσίου τομέα προς εκπλήρωση εναλλακτικής υπηρεσίας. 

Κάτι τέτοιο, ωστόσο, δεν έγινε. Όπως ανέφερε η ΕΕΔΑ σε επιστολή της προς τον υπουργό Εθνικής Άμυνας Νίκο Παναγιωτόπουλο στις 9 Ιανουαρίου 2023, «η Εθνική Επιτροπή πληροφορήθηκε για την εν λόγω νομοθετική πρωτοβουλία από τον ιστότοπο open gov. Επισημαίνεται ότι βάσει του καταστατικού σκοπού της, σχετικών συστάσεων διεθνών οργανισμών καθώς και όσων προβλέπει το Εγχειρίδιο Ανάλυσης Συνεπειών Ρύθμισης για την νομοπαρασκευαστική διαδικασία, οι εθνικές αρχές οφείλουν να ζητούν τη γνωμοδότηση της ΕΕΔΑ πριν τη νομοθετική ή άλλη ρύθμιση ζητημάτων που άπτονται των ανθρωπίνων δικαιωμάτων.

Μάλιστα η Εθνική Επιτροπή έχει επιδείξει διαρκές ενδιαφέρον για θέματα που άπτονται της ελευθερίας συνείδησης, έχοντας ειδικότερα ασχοληθεί επανειλημμένως με ζητήματα που προκύπτουν από την εκπλήρωση εναλλακτικής υπηρεσίας και την προστασία των δικαιωμάτων των αντιρρησιών συνείδησης (σ.σ.: 1, 2, 3, 4). Είναι επομένως απορίας άξιο γιατί το Υπουργείο σας δεν αναζήτησε, ως όφειλε, την συνδρομή της ΕΕΔΑ κατά την επεξεργασία του νομοσχεδίου και ελπίζουμε ότι θα το πράττει εφεξής» (Οι σύνδεσμοι εντός της επιστολής προέρχονται από παραπομπές της ΕΕΔΑ στο πρωτότυπο).

Πέρα από την παράλειψη του υπουργείου Εθνικής Άμυνας να απευθυνθεί προς την ΕΕΔΑ για συνδρομή και γνωμοδότηση, η Εθνική Επιτροπή για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου επεσήμανε και τον προβληματικό χαρακτήρα του προτεινόμενου άρθρου 62 ως προς το Κράτος Δικαίου, καθώς με αυτό τροποποιείται η σύνθεση των μελών της ειδικής πενταμελούς επιτροπής για την κρίση των αντιρρησιών συνείδησης με τη μείωση του αριθμού των καθηγητών των Ανώτατων Εκπαιδευτικών Ιδρυμάτων από τρεις σε δύο και την αύξηση των αξιωματικών από ένα σε δύο. 

«Η τροποποίηση αυτή συνιστά σοβαρή νομοθετική οπισθοδρόμηση όσον αφορά τα ζητήματα των αντιρρησιών συνείδησης», σημείωσε η ΕΕΔΑ στην επιστολή της προς τον υπουργό Εθνικής Άμυνας, προσθέτοντας προς τεκμηρίωση (τα έντονα γράμματα και οι σύνδεσμοι προέρχονται από το πρωτότυπο): «Όπως αναφέρεται και στην αιτιολογική έκθεση του νομοσχεδίου “Με την προτεινόμενη ρύθμιση, η επιτροπή επανέρχεται στη σύνθεση που είχε πριν από την τροποποίησή της με την παρ. 2 του άρθρου 23 του ν. 4609/2019”. Η τροποποίηση αυτή είχε εισαχθεί ως αποτέλεσμα, μεταξύ άλλων, της καταδίκης της Ελλάδας από το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Δικαιωμάτων του Ανθρώπου στην υπόθεση Παπαβασιλάκης κατά Ελλάδας, αλλά και της απόφασης 1318/2017 του Συμβουλίου της Επικρατείας (ΣτΕ), πράγμα που ανέφερε ρητώς και η αιτιολογική έκθεση του τότε νομοσχεδίου. Όπως είναι ευνόητο με τη νέα ρύθμιση ελλοχεύει καταρχάς ο κίνδυνος να οδηγηθεί η χώρα μας σε νέες καταδίκες από τα διεθνή δικαστήρια και όργανα ελέγχου τα οποία θα επιφέρουν οικονομική επιβάρυνση του Δημοσίου, καθώς η Ελλάδα θα κληθεί να καταβάλει αποζημιώσεις (βλ. ομοίως στις υποθέσεις Παπαβασιλάκη, Πετρομελίδη, και παλαιότερα στην υπόθεση Θλιμμένου κ.α.).

Και τούτο διότι με την επαναφορά της σύνθεσης που είχε η ειδική επιτροπή πριν από την τροποποίηση της με την παρ. 2 και 3 του άρθρου 23 του ν. 4609/2019, δημιουργείται το ενδεχόμενο να υπάρχουν συνεδριάσεις αυτής με πλειοψηφία στρατιωτικών, σε περίπτωση απουσίας δύο πολιτικών μελών (π.χ. των δύο καθηγητών Α.Ε.Ι.), όπως είχε ακριβώς συμβεί στην υπόθεση Παπαβασιλάκη, ή συνεδριάσεων με ίσο αριθμό πολιτικών και στρατιωτικών μελών, σε περίπτωση απουσίας ενός μέλους, όπως είχε συμβεί στην υπόθεση που αποτέλεσε αντικείμενο της απόφασης ΣτΕ 1318/2017: προκύπτει επομένως ευθεία αντίθεση προς αυτές τις συγκεκριμένες αποφάσεις των δύο δικαστηρίων και έτσι είναι απολύτως βέβαιη η εκ νέου καταδίκη της Ελλάδος από το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Δικαιωμάτων του Ανθρώπου ή η ακύρωση σχετικής απόφασης από το Συμβούλιο της Επικρατείας». 

Με φόντο τα παραπάνω, αλλά και την πάγια και επανειλημμένη κριτική διεθνών οργανισμών για το προβληματικό νομοθετικό πλαίσιο στην Ελλάδα σχετικά με τους αντιρρησίες συνείδησης (μεταξύ αυτών: η Επιτροπή Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων του ΟΗΕ [1, 2], ο Ειδικός Εισηγητής του ΟΗΕ για την ελευθερία θρησκείας ή πεποίθησης [1, 2], ο Επίτροπος για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα του Συμβουλίου της Ευρώπης, το Γραφείο του Ύπατου Αρμοστή του ΟΗΕ για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα), η ΕΕΔΑ ζήτησε εκ νέου η αρμόδια Αρχή για την αναγνώριση ενός προσώπου ως αντιρρησία συνείδησης να είναι ανεξάρτητη και να μην περιλαμβάνει μέλη της στρατιωτικής διοίκησης, όπως ισχύει σήμερα. Ωστόσο, αντί το υπουργείο Εθνικής Άμυνας να τροποποιήσει τη νομοθεσία προς αυτή την κατεύθυνση, σύμφωνα και με τις συστάσεις των αρμόδιων ελεγκτικών οργάνων του ΟΗΕ και του Συμβουλίου της Ευρώπης, πρότεινε με το άρθρο 62 του νομοσχεδίου την τροποποίηση της νομοθεσίας προς την ακριβώς αντίθετη κατεύθυνση.

Θα πρέπει να σημειώσουμε ότι οι ρυθμίσεις του προτεινόμενου άρθρου 62 δεν συμπεριλήφθηκαν τελικά στον ν. 5018/2023 (ΦΕΚ Α’ 25/9.2.2023), όπως αυτός προέκυψε μετά την ψήφιση του νομοσχεδίου του υπουργείου Εθνικής Άμυνας στις 7 Φεβρουαρίου 2023. Αυτό ακριβώς υπογραμμίζει τη σημασία της υποχρέωσης της κυβέρνησης να απευθύνεται προ της νομοθέτησης στην ΕΕΔΑ, όταν πρόκειται να ρυθμίσει θέματα που άπτονται της προστασίας και κατοχύρωσή των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, κάτι που στην εξεταζόμενη περίπτωση δεν έγινε και η ρύθμιση για τους αντιρρησίες συνείδησης τελικά  αποσύρθηκε μόνο μετά την αυτεπάγγελτη κινητοποίηση της ΕΕΔΑ.